برخلاف فیلسوفان آلمان و فرانسه که براى ادراکات عقلى در ایجاد علوم، اثر بسزایى قایل بودند، در فلسفه انگلیس مبناى تمام علوم، مشاهده و تجربه است و محسوسات پایه اصلى همه دانش ها هستند به همین دلیل است که حکیمان این کشور را اصحاب تجربه و حس نامیده اند. بر اساس همین دیدگاه، در علم اخلاق و حقوق، اصول عقلىِ مجرد انکار شده و مفاهیم نیکى و بدى و تکلیف با معیارهاى تجربى و خارجى مورد ارزیابى قرار گرفته است. بدین ترتیب این مکتب، فلسفه معروف اپیکور، فیلسوف یونانى پیش از میلاد مسیح را در خاطره ها زنده کرده است.
از آنجا که بزرگان و سردمداران این مکتب تفسیرهاى مختلفى از آن ارائه داده اند در ادامه براى شناخت دقیق تر این مکتب به طور مختصر به بیان دیدگاه هاى برخى از آنان مى پردازیم:
بنتام (مکتب لذّت گرایى یا اصالت لذّت)
جرمى بنتام (1742-1832) بنیانگذار مکتب سوداگرایى یا اصالت فایده در آغاز قرن نوزدهم میلادى است. بنتام معتقد است که هر چه لذت بخش باشد خیر است و هر چه موجب رنج انسان گردد، شرّ است و هدف زندگى، رسیدن به لذت هاى دنیوى است. بنتام فایده را چنین تعریف مى کند: «خاصیّت یا قابلیّت چیزى براى جلوگیرى از رنج و یا تأمین لذت». وى در کتاب تئورى قانونگذارى مى نویسد:
«طبیعت، انسان را تحت سلطه لذت و رنج قرار داده است و تمام زندگى و افکار و قضاوت هاى ما، تحت تأثیر همین رنج و لذت مى باشد. این دو احساس ابدى و همیشگى باید مورد بررسى و توجّه فلاسفه اخلاق و قانونگذار نیز قرار گیرد. اصل فایده گرایى همه چیز را تحت شعاع قرار داده و حتّى کسى که به ظاهر رنجى را متحمّل مى شود و از لذتى چشم مى پوشد براى رسیدن به لذت و نفعى مهمتر یا براى خلاصى از رنجى شدیدتر، چنین مى کند».
از دیدگاه بنتام اگر بنا شود هر کس در پى سود خود باشد و دیگران را فراموش کند همه از لذت سعادت محروم مى مانند. بنابراین خودپرستى اقتضا دارد که انسان به منافع دیگران نیز بیندیشد; به این ترتیب، بنتام در پایان تحلیل خود نتیجه مى گیرد که هدف اخلاق، تنها تأمین سعادت فردى نیست بلکه به دست آوردن حدّاکثر منافع براى حدّاکثر مردم است. از نظر بنتام، آنچه در انسان، طبیعى است، احساس لذت و رنج است و هیچ قانون طبیعى دیگرى در برابر قانونگذار وجود ندارد. بر این مبنا، بنتام اساس حقوق طبیعى یا فطرى را مردود مى شمارد و اعلامیّه حقوق بشر را نوعى سفسطه آشوب طلبانه مى خواند.
بنتام معتقد است که نقش حقوق و دولت، تأمین امنیّت است زیرا بدون امنیّت، سعادت جمعى و فردى ممکن نیست او در کتاب «اثر زمان و مکان در امر قانونگذارى» مى نویسد:
«در هر جامعه اى، بعضى از اصول حاکم بر روابط بین جرم و مجازات و روابط بین کارایى و پاداش و همچنین اصول طبقه بندى جرایم، طورى ثابت و پابرجاست که اگر در حال حاضر این روابط و ضوابط عادلانه به نظر مى رسد در همه زمان ها همین بوده و در آینده نیز چنین خواهد بود».
از اینجا بنتام نتیجه مى گیرد که در حقوق، در کنار قواعد متغیر، اصول ثابت و غیر متغیرى نیز وجود دارد که از تعقل محض به دست نمى آید بلکه باید از طریق فایده گرایى به آنها دست یافت. جالب اینجاست که بنتام به اتکاى همین اصالت فایده همجنس گرایى را تأیید مى کند چرا که به عقیده او براى جرْم دانستن آن، نفعى متصوّر نیست علاوه بر این که تشخیص و تعریف آن هم مشکل است و تأمین شاهد و دلیل براى اثبات آن که عملا در خفا انجام مى شود، مشکل تر مى باشد.
به علاوه از نظر اجتماعى، چنین عملى، اهمیّت ویژه اى ندارد، بنابراین نفع حاصل از ترک مجازات چنین افرادى بر ضرر ناچیزى که براى جامعه خواهد داشت، ترجیح دارد.
بر اساس همین دیدگاه و اصالت دادن به نفع و فایده است که بنتام، نظم و امنیّت جامعه را بزرگترین فایده مى داند و در نتیجه دیکتاتورى را مشروع مى شمارد چرا که نفع مردم را در اطاعت از سلطان مى داند.
1. کلیّات حقوق، ص 66.
2. Bentham.
3. ر.ک: نظریّه عمومى حقوق، ص 149 به بعد.
4. ر.ک: کلیّات حقوق، ص 67.
5. ر.ک: درآمدى بر حقوق اسلامى، ج 2، ص 128-125.
