گاهى اختلاف قرائت به صورت اختلاف در اعراب است مانند: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاَةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَى الْکَعْبَیْنِ..); ا ى مؤمنان! آنگاه که براى اقامه نماز بپا خاستید، پس صورت و دست هاى خود را بشویید و سرها و پاهایتان را تا بلندى روى پا مسح کنید.(1)

کلمه «ارجل» را جمعى از قاریان به نصب و برخى به جرّ قرائت کرده اند، بنا بر نصب از باب عطف «ارجلَ» به محل «برؤسکم» که نتیجه اش آن است که پاها همچون سر باید مسح شود و نیز احتمال عطف «ارجلَ» به «وجوهکم» هست که پاها مانند صورت لازم است، شسته شود و اگر ارجل به جرّ خوانده شود به ظاهر عطف بر «برؤسِکم» هست که باز پاها مانند سر محکوم به مسح کردن است، و نیز احتمال عطف بر «وجوهکم» است که پاها مانند سر شسته شود، بر اساس این چهار احتمال فقیهان هر کدام برداشتى خاص داشته و فتوایى داده اند.

فقهاى امامیّه معتقد به مسح پاها، فقهاى مذاهب اربعه معتقد به شستن پاها، ظاهریّه معتقد به جمع بین هر دو، و طبرى معتقد به تخییر بین آن دو شده است.(2)

بنابر قرائت نصب «ارجلکم» فقهاى اهل سنّت این چنین استدلال کرده اند که: عطف «ارجُلَکم» به صورت نصب بر کلمه اى که اعراب ظاهرى اش منصوب باشد مثل «وجوهَکم» بهتر است از عطف بر کلمه اى که ظاهرش مجرور است و محلّش منصوب مثل «برؤسکم» زیرا عطف بر محلّ خلاف اصل است. و نتیجه عطف «ارجلکم» به «وجوهکم» لزوم شستن پاهاست.(3)

فقهاى امامیّه چنین استدلال کرده اند که: گرچه عطف بر محلّ خلاف اصل است و نباید بدون دلیل آن احتمال را برگزید، اما امرى صحیح و رایج در ادبیات عرب است، لکن عطف «ارجلکم» بر «وجوهکم» مستلزم فاصله افتادن توسّط یک جمله کامل بین معطوف و معطوف علیه است که تا ضرورتى نداشته باشد و قرینه قطعیه بر آن نباشد، اینگونه عطف خطاى ادبى محسوب مى شود. مخصوصاً در کلام فصیحى همچون قرآن مجید; مثل اینکه گوینده اى بگوید: «قبّلتُ وجهَ زید و رأسَه و مسحتُ بکتفِهِ و یدَه; من صورت و سر زید را بوسیدم و بازوى او را مسح کردم و دست او را بوسیدم» در حالى که کلمه «ید» را در آخر جمله آورده و بر «وجه» عطف کرده است، در این گونه موارد عرف عرب و ذوق ادبى این گونه ترتیب را صحیح نمى داند و باید چنین مى گفت: «قبّلتُ وجهَ زید و رأسَه و یدَه و مسحتُ بکتفِهِ» و انتقال کلمه «یَدَه» را به بعد از جمله «و مسحت بکتفه» نادرست مى داند.(4)

چگونه ممکن است نعوذبالله در قرآن فصیح این خطاى ادبى واقع شود؟ لذا بهتر آن است که کلمه «و ارجلکم» عطف بر «برؤسکم» باشد.

گاهى اختلاف در قرائت به صورت اختلاف در هیئت کلمه است مانند: «(وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذىً فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِى الْمَحِیضِ وَلاَ تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ...); اى پیامبر! از تو درباره حیض سؤال مى کنند، بگو: چیز زیانبار و آلوده اى است; از این رو در حالت قاعدگى، از زنان کناره گیرى کنید و با آنها نزدیکى ننماید، تا پاک شوند».(5)

برخى قاریان «یَطهُرن» قرائت کرده که به معناى قطع شدن خون دوران حیض است و برخى «یطّهّرن» قرائت کرده که به معناى «غسل کردن» است، بالطبع برخى از فقیهان مانند فقهاى امامیّه و حنفیه قرائت اوّل را که امروز متعارف است برگزیده و بر اساس آن فتوا به جواز مباشرت شوهر با همسرش پس از انقطاع دَم وقبل از غسل، داده اند.(6) و فقهاى مذاهب دیگر بر اساس قرائت دوم فتوا به مشروع نبودن مباشرت قبل از غسل داده اند.(7)

1. مائده، آیه 6.
2. اثرالاختلاف فى القواعد الاصولیة فى اختلاف الفقهاء،ص38.
3. تفسیر کبیر فخر رازى، ج 11، ص 149 .
4. المیزان، ج 6، ص 222 .

5. بقره، آیه 222 .
6. جواهرالکلام، ج 3، ص 207 .
7. تفسیر المنیر، ج 2، ص 297 .