الف) قرآن در طول 23 سال و در مکانهاى متعدد ـ عمدتاً مکّه و مدینه ـ نازل شده است. دور نیست اگر طول زمان و گستره مکان، تأثیر خود را در قرآن گذاشته باشد، به گونه اى که آیات مکّى و مدنى طبق برخى تفاسیر امتیازاتى دارند; مثلا آیات مکّى نوعاً متمرکز در انذار و یادآورى مبدأ و معاد هستند، زیرا مردم جاهلى باید آماده پذیرش اسلام مى شدند و نیز فشار مشرکان، آیات صبر و مقاومت را طلب مى کرد. در حالى که آیات مدنى، آیاتى است که در زمان تشکیل حکومت نازل شده است و ناظر بر جهاد براى حفظ، توسعه، تداوم حکومت و نیز آموزش اخلاق مدنى و عبادى و اخلاقى و اجتماعى به مردم است. اگر گفته شود که در مکّه اصول دین و در مدینه فروع دین موضوع اصلى و غالبى نزول آیات بود سخنى درست است.

ب) گونه دوم تأثیر زمان و مکان در قرآن، نسخ بعضى آیات است. نسخ در حقیقت رفع حکم به سبب انقضاى زمان و مدّت آن حکم است، حکمى که در موارد نسخ جعل مى شود در واقع مقیّد به زمان خاصّى است که آن زمان پیش خداوند معلوم و پیش مردم مجهول است.(1) و پس از پایان آن رسماً اعلام مى شود.

آیات قبله و نجوا از نمونه هاى بارز نسخ هستند.

ج) گونه اى دیگر از تأثیر زمان در مباحث قرآنى مواردى است که خاص، طبق مصالحى مدتى بعد از زمان عام بیان مى شود، مثلا مى فرماید: (کُلُوا مِمَّا فِى الاَْرْضِ حَلاَلا طَیِّباً)(2) که یک حکم عام در مورد حلیّت مأکولات و موادّ غذایى است. سپس به تدریج موارد تخصیص را با گذشت زمانهاى مختلف بیان مى کند، زیرا مصلحت در بیان تدریجى احکام است; مثلا بعد از مدّتى مى فرماید: (حُرِّمَت عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنزِیرِ...)(3) و یا مثلا حکم تحریم شراب که به صورت تدریجى نازل شد تا با آماده ساختن مخاطبان تأثیر قطعى خود را بگذارد. آنچه گفته شد در مورد مطلق و مقیّد و مجمل و مبیّن نیز صادق است.

د) نوع چهارم تأثیر، بعد از اتمام نزول آیات

قابل تصوّر است که مربوط به فهم آیات در طول زمان و در ارتباط با نیازها وخواسته هاى جدید مى شود، چنانکه در روایتى که سابقاً از امام صادق(علیه السلام)ذکر شد، آمده است: «إنّ الله تبارک و تعالى لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فى کلّ زمان جدید و عند کل قوم غضّ إلى یوم القیامة»;(4)یعنى مفاهیم قرآنى به گونه اى زمان شمول و مکان شمول، بیان شده است که قابل انطباق بر همه زمانها و مکانها و جواب گوى همه نیازها در بستر زمان و گستره مکان است و مطابق روایت فضیل از امام باقر(علیه السلام): «یجری کما تجری الشّمس و القمر; همانند جریان دائمى خورشید و ماه، قرآن جریان و سریان دارد».(5)

قابل توجّه است که آنچه در طول زمان اتّفاق مى افتد یا فهم تازه اى است و یا تطبیق بر مصداق تازه اى. البتّه نباید فراموش کرد که منظور فهم تازه در چارچوبه قواعد باب الفاظ و ادبیات عرب است.

* * *

تأثیرات چهارگانه فوق در مقام استنباط احکام نقش دارند، هر چند بیشترین نقش را باید به تأثیر در فهم آیات داد که قبلا هم در فهم متون مورداشاره واقع شد.

این نکته نیز گفتنى است با توجّه به اینکه قرآن یکى از منابع و بلکه اصلى ترین منبع استنباط است تأثیر زمان و مکان در فهم آیات قرآنى خصوصاً در قسم چهارم، در بسیارى از موارد به معناى تأثیر زمان و مکان در استنباط نیز هست.

1 . بدایة المعارف الالهیّة فى شرح عقائد الامامیّة، ص 200.
2. بقره، آیه 168.
3. مائده، آیه 3.

4. بحارالانوار، ج 17، ص 213.
5. همان مدرک، ج 23، ص 197.