برترى قابل توجّه دیگرى که مى توان براى فقه اسلامى برشمرد آمیختگى آن با اخلاق است; عبادات که باب مهمّى از ابواب فقه را تشکیل مى دهد هدف و غرض اخلاقى دارد مثلا نماز عروج به عالم ملکوت و تقرّب به مبدأ هستى (الصلاة قربان کلّ تقىّ) و فاصله گرفتن از فحشا و منکرات (إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ) را به دنبال دارد و «ریا» که یکى از رذایل اخلاقى به حساب مى آید در فقه اسلامى از قانون و حکم وضعى خاصّى برخوردار است و سبب بطلان عمل عبادى مى شود و «مکاسب محرمه» که بخش قابل توجهى از فقه معاملات را شامل مى شود در دل خود بحث از غیبت و کذب و نمیمه و بسیارى از مسائل اخلاقى را جاى داده است چرا که هر کدام از این عناوین اخلاقى ممکن است به ابزارى براى کسب و درآمد مبدّل شود.
چنانکه گذشت رهایى انسان از نفس امّاره و طغیان ها و سرکشى هاى آن و تصفیه درون انسان ها از وسوسه ها و رشد و تکامل بخشى به نفس آدمى که هر گاه به صلاح آید مبدأ فضایل اخلاقى و اگر به فساد گراید مبدأ رذایل اخلاقى است همچنانکه نیازمند به شناسایى این زمینه ها و استعدادها وآشنایى با درمان ها و پیشگیرى هاست و علم اخلاق متصدّى آن است نیازمند به مجموعه اى از مقرّرات و قوانینى است که فقه به آن مى پردازد.
مسائل فقه اسلامى به گونه اى با مسائل اخلاقى تنیده شده که نمى توان کسى را پیدا کرد که متدیّن و متعبّد به واجبات و محرّمات دینى باشد ولى آراسته به فضایل اخلاقى و گریزان از رذایل اخلاقى نباشد این در حالى است که از دادستان دیوان ایالت متحده آمریکا «رابرت هوگوت جکسون» نقل شده که گفته است: «قانون در آمریکا فقط تماس محدودى با اجراى وظایف اخلاقى دارد، در حقیقت یک شخص آمریکایى در همان حال که ممکن است یک فرد مطیع قانون بوده باشد ممکن است از حیث اخلاق یک فرد پست و فاسد باشد».
شدیدترین و به حسب ظاهر خشن ترین قانون فقهى مثل قصاص، قرین است با یک تذکّر اخلاقى که عبارت از «اخوّت دینى» است و همراه است با یک توصیه اخلاقى یعنى تشویق به عفو و گذشت. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ فِى الْقَتْلَى... فَمَنْ عُفِىَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَىْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَان ذَلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَرَحْمَةٌ) عفو و گذشتى که در آیه دیگرى به عنوان صدقه اى که سبب بخشوده شدن گناهان مى شود معرّفى شده (وَکَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ... فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ کَفَّارَةٌ لَهُ).
چنانکه قهرآمیزترین مقرّرات فقهى مثل طلاق نیز با عفو و بخشش که از لطیف ترین مسائل اخلاقى است، مقرون است (وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِیضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ... وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلاَ تَنسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ).
1 . کافى، ج 3، ص 265، ح 6 .
2 . عنکبوت، آیه 45 .
3 . حقوق در اسلام، صفحه جیم، مقدّمه، به قلم «رابرت هوگوت جکسون».
4 . بقره، آیه 178 .
5 . مائده، آیه 45 .
6 . بقره، آیه 237 .
