فقها و دانشمندان اخبارى که پس از محمّدامین استرآبادى آمده اند، در شدت و تعصّب متفاوت بوده اند. افکار و عقاید بسیارى از فقها و دانشمندان اخبارى با مرحوم استرآبادى تفاوت داشت، در نهایت صاحب حدائق فقیهى اخبارى ولى در حد اعتدال و انصاف و محقّقى متتبّع بود و با همین اعتدال و انصافش، در واقع سبب به پایان رسیدن عصر اخبارى گرى شد.
به هر حال، مهمترین فقهاى اخبارى عبارتند از:
1. ملا محمّدتقى مجلسى (م 1070).
ملا محمّدتقى مجلسى (مجلسى اوّل) مردى محقّق، عالم، زاهد، عابد و فقیهى متکلّم بود. از کتابهاى معروف او روضة المتقین، از بهترین شرح ها بر کتاب من لایحضره الفقیه است که نشانگر مهارت و تخصّص او در ادبیات، رجال، فقه و حدیث است.
2. ملامحسن فیض کاشانى (م 1091).
وى عارفى حکیم و محدّثى فقیه بود، احادیث کتب اربعه را در کتاب ارزشمند «الوافى» جمع آورى کرد و در فقه نیز کتابى به نام مفاتیح الشرایع ترتیب داد.
3. محمّد بن حسن حرّ عاملى (م 1104).
عالم متبحّر و محدّث جلیل القدر، مرحوم حرّ عاملى، صاحب کتاب نفیس وسائل الشیعه است که احادیث کتب اربعه و دیگر کتب مهم شیعه را به شیوه اى نو، جمع آورى کرده است.
4. علاّمه محمّدباقر مجلسى (م 1110).
علاّمه مجلسى در علم و دانش و زهد و تقوا و جامعیّت، برتر از آن است که نیاز به معرفى داشته باشد. از افتخارات او همین بس که دائرة المعارف وسیعى را به نام بحار الانوار براى امامیّه تألیف کرد که پیش از آن چنین کارى انجام نشده بود. کتاب مرآة العقول که شرح کتاب کافى است، از دیگر تألیفات ارزشمند اوست.
وى کتب فراوانى نوشت و نخستین کسى است که به طور گسترده کتابهایى را به زبان فارسى و در معارف دینى مطابق مذهب اهل بیت(علیهم السلام) تدوین کرد.
5. شیخ یوسف بحرانى (م 1186).
محدّث کبیر و فقیه ماهر، شیخ یوسف بحرانى از کسانى است که هم به فقه و هم به حدیث احاطه کامل داشت. وى کتابهاى فراوانى را تألیف کرد، که مشهورترین آنها «الحدائق الناضرة» است و در 25 جلد انتشار یافته است. این کتاب، یک دوره فقه استدلالى، همراه با نقل اقوال و نصوص در هر مسأله است.
هر چند شیخ یوسف بحرانى را اخبارى مى دانند، ولى او با میانه روى و دست کشیدن از بسیارى از مبانى اخباریها، حرکت آنها را متوقّف کرد.
در عصر اخبارى گرى نیز که پرچمش را امین استرآبادى برافراشت و تا حدود یک و نیم قرن در اهتزاز بود و با ظهور علاّمه وحید بهبهانى ارکان آن در هم ریخت، دانشمندان و مجتهدانى بودند که در برابر موج اخبارى گرى سر خم نکردند و راه و رسم اجتهاد را ادامه دادند، هر چند تعدادشان اندک بود.
برخى از بزرگان این دوره، عبارتند از:
1. سلطان العلماء (م1064) ; نویسنده تعلیقه بر معالم الاصول و زبده شیخ بهایى.
2. فاضل تونى (م 1071) ; نویسنده کتاب الوافیة در اصول فقه.
3. جمال الدین خوانسارى (م 1125) ; از آثار او مى توان به تعلیقاتى بر شرح لمعه اشاره کرد.
4. فاضل هندى (م 1137).
کتاب معروفش در فقه کشف اللثام نام دارد که شرح قواعد علاّمه حلّى است. این کتاب مورد اعتماد فراوان صاحب جواهر بود که گفته شده، اگر این کتاب نزد صاحب جواهر حاضر نبود، وى چیزى را از جواهر نمى نوشت.
1 . ر.ک: امل الآمل، ج 2، ص 252; اعیان الشیعه، ج 9، ص 193-192.
2. ر.ک: روضات الجنّات، ج 6، ص 103-79 ; اعیان الشیعه، ج 10، ص 46.
3. ر.ک: امل الآمل، ج 1، ص 145-141; روضات الجنّات، ج 7، ص 105-96 ; اعیان الشیعه، ج 9، ص 171-167.
4. ر.ک: امل الآمل، ج 2، ص 248; روضات الجنّات، ج 2، ص 93-78; اعیان الشیعه، ج 9، ص 184-182 ; بحارالانوار، ج 102، ص 165-105.
5. ر.ک: روضات الجنات، ج 8، ص 208-203; اعیان الشیعه، ج10،ص 317; الحدائق الناضرة، ج 1، مقدّمه تحقیق جامعه مدرّسین.
6 . براى آگاهى از اعتدال و میانه روى، بلکه عدول شیخ یوسف بحرانى از بسیارى از مبانى اخباریون، به مقدّمه کتابش الحدائق الناضرة مخصوصاً مقدّمه دوازدهم مراجعه شود.
7. روضات الجنّات، ج 2، ص 326، همچنین ر.ک: امل الآمل، ج 2، ص 92; اعیان الشیعه، ج 6، ص 166-164.
8. امل الآمل، ج 2، ص 163، همچنین ر.ک: روضات الجنّات، ج 4، ص 246-244 ; اعیان الشیعه، ج 8، ص 70.
9. ر.ک: روضات الجنّات، ج 2، ص 215-214 ; اعیان الشیعه، ج 9، ص 231.
10. ر.ک: روضات الجنّات، ج 7، ص 118-111 ; کشف اللثام، ج 1، مقدمه تحقیق جامعه مدرّسین.
