فراگیرى هر یک از رشته هاى علمى مانند طبّ، ریاضى، شیمى و... در حدّ تخصص، نیاز به یک سلسله علوم مقدّماتى دارد که بدون آنها رسیدن به مرحله تخصص و صاحب نظر شدن در آن رشته غیرممکن است; مثلا انسان در صورتى مى تواند در مراحل عالى دانشگاهى رشته طبّ، ریاضى یا... شرکت کند که قبلا آگاهى مقدّماتى از این رشته ها داشته باشد.

اجتهاد مطلق به مفهوم عام آن نیز از این قانون مستثنا نیست، یعنى اجتهاد نیز مرحله اى کارشناسى و تخصّصى است که مجتهد با رسیدن به آن مرحله مى تواند احکام شرعیّه فرعیّه را از ادلّه تفصیلى استخراج و استنباط کند. لذا شخصى که تصمیم گرفته به این مرحله تخصصى راه یابد، مى بایست مجموعه اى از علوم پیش نیاز اجتهاد را فراگیرد.(1)

البتّه ممکن است انسان بعضى از این علومى را که بعداً اشاره مى شود، به طور فطرى آگاهى داشته باشد و آن را بداند، چنان که جمعى از دانشمندان درباره علم منطق چنین ادعایى دارند. در کتاب تنقیح به این نکته اذعان شده و حاصل آن این است که، ما از علم منطق بیش از هر چیز حجیّت شکل اوّل و شرایط آن را مى خواهیم که همان کلیّت کبرى و موجبه بودن صغرى است و این براى همه مردم روشن است، مثلا مى گویند: این آتش است و هر آتشى سوزاننده است، پس این هم سوزاننده است.(2)

ولى حق آن است که اگر انسان به طور طبیعى و فطرى از بعضى قواعد مهم منطقى آگاهى داشته باشد، به معناى بى نیازى وى از علم منطق در اجتهاد نیست، بلکه معنایش این است که تحصیل این علم لازم نیست.

* * *

به هر حال، علوم مقدّماتى اجتهاد، در نظر مشهور از دانشمندان اسلامى، چهارده علم است که همه آنها را مى توان در زیر مجموعه سه عنوان: علوم ادبیات عرب، علوم عقلى و علوم نقلى گنجانید.

1. انوارالاصول، ج 3، ص 621; قوانین الاصول، ج 2، ص 392; إرشاد الفحول، ص 418; البحر المحیط، ج 6، ص 199; المحصول (فخر رازى)، ج 2، ص 433; مبادئ الوصول الى علم الاصول، ص 241.
2. التنقیح فى شرح العروة الوثقى، ج 1، ص 25.