1. خبر متواتر: بر اثر فاصله زمانى میان اکثر امّت اسلامى با حضرات معصومین(علیهم السلام)، روایات، توسّط واسطه هاى متعدّدى به آنان مى رسد و هر چه فاصله میان مردم و معصوم بیشتر شود، واسطه ها بیشتر خواهند بود. اصطلاحاً به هر واسطه اى طبقه مى گویند. خبر متواتر آن است که در هر یک از طبقات، گروهى وجود داشته باشند که تبانى آنان بر کذب و جعل خبر عادتاً امکان پذیر نباشد و لذا تواتر یقین آور است.
تواتر بر سه قسم است: اوّل: تواتر لفظى و آن عبارت است از خبرى که تمام راویان آن با الفاظ یکسان، از آن خبر دهند. دوم: تواتر معنوى، که همه از مدلول تضمّنى یا التزامى واحدى خبر مى دهند. سوم: تواتر اجمالى که عبارت است از اطمینان به صدور یکى از خبرها به نحو اجمال، بدون این که آن خبر مشخص باشد هر چند آن اخبار اشتراکى در محتوا نداشته باشند.
2. خبر واحد توأم با قرینه قطعیّه: روایتى که نقل آن به حد تواتر نرسد، اصطلاحاً خبر واحد است. گاه آن خبر واحد همراه با قرائنى است که یقین به صدور آن از معصوم حاصل مى شود. اخبارى ها روایات کتب اربعه (کافى، استبصار، تهذیب و من لایحضره الفقیه) را از قبیل خبر واحد محفوف به قرینه مى دانند و همه را حجّت قرار مى دهند و روى همین جهت تقسیم روایات این کتب را به صحیح و ضعیف و مرسل و مرفوع و... قبول ندارند. اکثر اهل سنّت نیز بر همین اساس همه روایات کتب صحاح شش گانه مخصوصاً صحیح بخارى و صحیح مسلم را حجّت مى دانند.
3. اجماع: اجماع در مذهب امامیّه، از آن جهت که کاشف از نظر معصوم است، حجّت است و لذا مثل خبر متواتر یا خبر محفوف به قرینه است که کاشف از سنّت است، ولى چون اهل سنّت آن را دلیل مستقلى مى دانند، ما نیز آن را در ردیف ادّله چهارگانه قرار داده و در آنجا دو مسلک را مورد بررسى قرار خواهیم داد.
4. سیره عقلا: سیره یا بناى عقلا، استمرار عادت همه مردم اعم از مسلمان و غیر مسلمان بر انجام یا ترک عملى است و در صورتى دلیل بر حکم شرعى است که امضاى معصوم(علیه السلام) نسبت به آن ثابت شود و براى بدست آوردن امضاى معصوم، مجرد عدم ردع و عدم نهى شارع نسبت به آن سیره کافى است. زیرا اگر آن عمل حرام بود مى بایست از آن نهى شود.
5. سیره مسلمین: روش کسانى که پایبند به دین هستند، نسبت به فعل یا ترک، نوعى اجماع عملى مسلمین شمرده شده است. این سیره اگر متصّل به زمان معصوم باشد، حجّت است. چرا که کاشف از این است که از قول یا فعل صادر شده از جانب معصوم(علیه السلام)نشأت گرفته است.
اما اگر اتصال آن به زمان معصوم(علیه السلام) معلوم نباشد، این سیره حجّت نیست هر چند به صورت عادتى براى جوامع اسلامى درآمده باشد، زیرا گاه رفتار یک شخص یا یک گروه هر چند منشأ اسلامى نداشته باشد، بر عواطف مردم به گونه اى تأثیر مى گذارد که به تدریج تبدیل به عادتى رسمى و عمومى مى شود و اى بسا در ابتداى پیدایش آن عادت، علما و متدینین، بر اثر تسامح یا غفلت یا ترس، موضعى نگرفته باشند و یا اگر موضعى از خود نشان داده اند براى از بین بردن آن کافى نبوده است. زیرا آن عادت غلبه پیدا کرده و بسیارى از مردم به آن گرایش نموده اند و بر اثر مرور زمان، آن عادت جایگاه خود را محکم تر نموده و نزد عامه مردم احترام پیدا مى کند تا حدّى که به اسلام و مسلمانان نسبت داده مى شود. از این قبیل است مخارج هنگفت و تشریفاتى که امروزه در (بعضى از) مساجد مشاهده مى شود.
1 . مصباح الاصول، ج 2، ص 192.
2 . حدائق الناظرة، ج 1، ص 23.
3 . اصول الفقه، ج 2، ص 171.
4 . اصول الفقه، ج2، ص 175.
