اگر یک صفت پس از دو اسمى قرار گیرد که هر دو قابلیت براى توصیف به این صفت و تقیید به این قید داشته باشند، آیا باید هر دو اسم را مقیّد به این صفت نماییم یا قدر متیقن را همان اسم آخر دانسته و فقط همان را مقید کرده و اسم اوّل را به اطلاق خویش باقى گذاریم؟

اختلاف در این مسأله ادبى منشأ اختلاف فتواى برخى فقیهان در برخى مسائل فقهى گشته است. مانند: «حکم ازدواج با مادر زن پس از طلاق همسرى که با وى همبستر نشده است».

اصل حکم حرمت ازدواج با مادر زن در آیه شریفه 22 سوره نساء چنین آمده است: «(حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالاَتُکُمْ وَبَنَاتُ الاَْخِ وَبَنَاتُ الاُْخْتِ وَأُمَّهَاتُکُمُ اللاَّتِى أَرْضَعْنَکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ مِّنَ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِکُمْ وَرَبَائِبُکُمُ اللاَّتِى فِى حُجُورِکُمْ مِّن نِّسَائِکُمُ اللاَّتِى دَخَلْتُمْ بِهِنَّ...); حرام شد بر شما مادران و دخترانتان و... مادران زنان تان و دختران زنانتان که در دامن شما پرورش مى یابند، از آن همسرانى که با آنان همبستر شده اید».

برخى از قدما مانند : ابن زبیر و مجاهد، صفت «أللاّتى دخلتم بهنّ» را صفت و قید براى «نسائکم» در «أمّهات نسائکم» نیز دانسته اند.(1) و به تبع آن اجازه داده اند که مردى که همسرش را قبل از همبستر شدن طلاق داده است، مى تواند با مادر آن زن ازدواج کند، چنانکه همین فتوا را از ابن مسعود نقل کرده اند.(2)

امّا فقهاى امامیّه(3) و مفسّران شیعه(4) و نیز فقهاى مذاهب اربعه(5) و جمهور فقها(6) اتفاق نظر دارند که این قید فقط مختص اسم دوم (رَبَائِبُکُمُ اللاَّتِى فِى حُجُورِکُمْ مِّن نِّسَائِکُمُ) است و اسم اوّل «امهات نسائکم» به اطلاق خود باقى است و اگر کسى دخترى را عقد کند، گرچه قبل از دخول طلاق دهد، هیچ گاه با مادر وى نمى تواند ازدواج کند.

دلیل فقهاى مذاهب اسلامى علاوه بر قواعد ادبى، روایات متعدّدى است که در کتب اهل سنّت(7) و کتب حدیث شیعه وجود دارد.(8)

1 . تفسیر الجامع لأحکام القرآن (قرطبى)، ج 5، ص 106 .
2 . المیزان، ج 5، ص 282 .
3 . جواهرالکلام، ج 29، ص 350 .
4 . المیزان، ج 5، ص 282 .
5 . الفقه على المذاهب الاربعة، ج 4، ص 62 و الفقه على المذاهب الخمسه، ص 308 .
6 . تفسیر الجامع لأحکام القرآن (قرطبى)، ج 5، ص 106 .
7 . همان مدرک.
8 . وسائل الشیعه، ج 14، ص 354، ح 2 و 7، باب 20 ابواب ما یحرم بالمصاهرة.