«ولایت» به معناى سرپرستى و صاحب اختیار بودن است که مرتبه بالاى آن براى پیامبر(صلى الله علیه وآله)و امامان معصوم(علیهم السلام) از سوى خداوند ثابت گردیده و براى فقیه مرتبه اى از آن قابل اثبات است. چنانکه مرتبه نازله اى از آن براى پدر و جدّ نسبت به اولاد، ثابت مى باشد.
«حکومت» بخشى از ولایت است و آن عبارت است از زمامدارى و سرپرستى در مورد نظم کشور اسلامى، شهرها و روستاها، حفظ مرزها و دفاع در مقابل دشمن و در یک سخن، سرپرستى هر آن چه مربوط به نظام سیاسى و اقتصادى جامعه و مصالح عامه آنان است که با مشارکت مردم صورت مى گیرد.
«حسبه» در لغت به معناى شمارش آمده است و در اصطلاح فقهاى اهل سنّت عبارت است از:
«به پا داشتن معروف و جلوگیرى از رواج فساد و زشتى در میان جامعه، که با امر به معروف و نهى از منکر فرق هایى دارد. مهم ترین تفاوت از نظر برخى از آنان این است که امر به معروف و نهى از منکر وظیفه اى فردى است که بر همگان واجب است ولى حسبه وظیفه اى است که تنها بر جمعى که از جانب حکومت و ولىّ امر تعیین مى شوند واجب مى شود. تفاوت دیگر این است که احراز موضوع منکر در نهى از منکر شرط وجوب است یعنى بدون آن نهى از منکر واجب نیست در حالى که در حسبه آنچه واجب است جلوگیرى از منکر و فساد واقعى است بر همین اساس فحص و تفتیش از وجود یا عدم وجود منکر بر محتسبین جایز بلکه واجب است».
و در اصطلاح فقهاى شیعه عبارت از امورى است که شارع اسلام راضى به ترک آنها نیست و به هر نحوى باید اقامه شود و بر زمین نماند و چون مسئول خاصّى ندارد بر حاکم شرع لازم است که انجام آن را شخصاً یا به وسیله نائبان خود به عهده گیرد، نظیر تصدّى امور غایبین و قاصرین و محجورین مانند اطفال و ایتام و همچنین مبارزه با مفاسد اخلاقى و اجتماعى و نهى از منکر وامر به معروف، و در واقع دایره حسبه نزد فقهاى امامیّه از دایره آن نزد فقهاى اهل سنّت گسترده تر است.
1 . براى توضیح بیشتر به انوار الفقاهه، کتاب البیع، ج 1، ص 600-445 مراجعه شود.
2. انوارالفقاهه، کتاب البیع، ج 1، ص 447.
3. لسان العرب، مادّه «حسب»; صحاح اللغه، مادّه «حسب».
4. الاحکام السلطانیه (ماوردى)، ص 240 ; الاحکام السلطانیه (ابویعلى)، ص 284.
5. مکاسب شیخ انصارى، ص 154 ; التنقیح، ج 1، ص 423.
