غرض از نقش زمان در علاج تعارض، دست یافتن به یک جمع دلالى و عرفى و در نتیجه رفع تعارض ظاهرى است; نه آنکه مراد ترجیح روایتى بر روایت دیگر و در نتیجه حکم به جدّى بودن صدور یکى و عدم جدّى بودن صدور دیگرى باشد; چنان که در حمل بر تقیّه چنین علاج مى شود. به بیان دیگر: مقصود این است که با فرض صدور و جدّى بودن استعمال در هر دو روایت، هر یک از آن دو مربوط به زمان یا مکان یا شرایط ویژه اى هستند، لذا با هم تعارض ندارند.
نمونه هایى از تأثیر زمان و مکان در حلّ تعارض در سیره نظرى و عملى معصومان(علیهم السلام)از نظر فقهاى اهل بیت(علیهم السلام) عبارت اند از:
1. اخبار مربوط به خمس به دو طایفه تقسیم مى شوند. در میان روایات مربوط به تحلیل و عفو خمس، اخبارى وجود دارد که از لحاظ سند صحیح و از جهت دلالت نیز گویا و رساست; مانند صحیحه فضلا از امام باقر(علیه السلام) که از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل مى کند که فرمود: «... شیعیان ما از پرداخت خمس معاف اند».
طایفه دوم بر شدت مطالبه خمس دلالت دارد; مانند روایت محمّد بن زید طبرى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) که در پاسخ به یکى از تجّار فارس درباره حکم خمس فرمود: «خمس، کمکى براى دین و عیال و موالیان ماست و ما آن را نمى بخشیم، زیرا با آن آبروى خویش (و پیروان خود) را در برابر سیطره دشمنان، حفظ مى کنیم، پس آن را از ما دریغ مدارید».
شکى نیست که اختلاف این دو طایفه از روایات به تفاوت شرایط زمانى امام باقر و امام رضا(علیهما السلام)بر مى گردد.
2. علاوه بر آیات قرآن، روایات اسلامى نیز دلالت بر این دارد که مسلمانان در آغاز اسلام مأمور به هجرت بودند; یعنى هر جا و هر موقع اسلام مى آوردند باید به سوى مدینه حرکت کنند; ولى در بعضى از روایات هجرت را واجب نمى دانند، حتّى این حکم مقیّد به این شده است که بعد از فتح مکّه هجرتى در کار نیست.
این دو روایت هرگز با هم منافاتى ندارند، زیرا هجرت مخصوص زمانى بود که عدّه مسلمانان کم و پایگاه اسلام مدینه بود و مى بایست همه در آنجا اجتماع کنند تا قوّت و قدرتى حاصل شود; ولى بعد از فتح مکّه و سیطره اسلام بر جزیرة العرب دیگر هجرت، فلسفه خود را از دست داده بود.
3. در حدیثى مى خوانیم که طبق فرموده پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) خضاب کردن (رنگ کردن موها) براى مردان مستحبّ است; ولى هنگامى که در این باره از على(علیه السلام)سؤال کردند، فرمود: «إنّما قال(صلى الله علیه وآله) ذلک والدّینُ قُلّ فأمّا الآن فقد اتّسع نطاقه و ضرب بجرانه فامرؤ و ما اختار ; این مربوط به زمانى است که پیروان اسلام اندک بوده اند (و چهره هاى جوان سبب قوّت و قدرت بود) اما امروز که اسلام گسترش یافته و نظام اسلامى استوار شده، همه در این امر مخیّرند».
4. اختلاف در شیوه مبارزه با ستمگران که هر یک از معصومان(علیهم السلام) با توجّه به شرایط زمانى و مکانى و توان رزمى طرفداران خود، «جنگ» یا «صلح و بى طرفى» را برگزیده اند.
5 ـ در روایتى از امام صادق(علیه السلام) در پاسخ سؤالى درباره نگهدارى گوشت قربانى در منى بیش از سه روز فرموده اند: «لا بأس بذلک الیوم، إنّ رسول الله(صلى الله علیه وآله)إنّما نهى عن ذلک أوّلا لأنّ النّاس کانوا یومئذ مجهودین; این مسأله (نگهدارى گوشت قربانى در منى بیش از سه روز) در این زمان (زمانامام صادق(علیه السلام)) اشکالى ندارد، و نهى رسول خدا بدین جهت بود که مردم آن زمان در تنگى معیشت به سر مى بردند».
6. سیره عملى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نیز گاهى در زمانهاى مختلف بر حَسَب اوضاع و شرایط تغییر مى کرد; مثلا آن حضرت در شرایط سالهاى آغازین بعثت، در برابر آزار مشرکان، به مسلمانان اجازه برخورد قهرآمیز نمى داد و فقط امر به صبر و شکیبایى مى نمود; ولى پس از آن در مدینه، پس از تشکیل حکومت و فراهم ساختن عِدّه و عُدّه، در برابر آزار مشرکان، دفاع سرسختانه کرد و دستور به مبارزه و نبرد داد.
همچنین آن حضرت، در حالى که در نبردهاى بدر و اُحد و احزاب، با دشمنان برخورد قهرآمیز داشت و مشرکان را مجازات مى کرد، در ماجراى فتح مکّه ـ بر اساس شرایط به وجود آمده ـ با همگان کریمانه برخورد کرد و از قهر و انتقام پرهیز نمود.
1. محمّد بن مسلم، زراره و ابوبصیر.
2. وسائل الشیعه، ج 6، ص 379، ح 1.
3. همان مدرک، ج 6، ص 375، ح 2.
4. نهج البلاغه، کلمات قصار، 17.
5. وسائل الشیعه، ج 10، ص 149، ح 5 .
6. مراحل جهاد نیز به تدریج، تشریع شد، مرحله اوّل. اذن دفاع: (أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا...). (حج، آیه 39).
مرحله دوم. عقب راندن متعرّضین به مسلمانان: (فَإِنْ لَّمْ یَعْتَزِلُوکُمْ وَیُلْقُوا إِلَیْکُمُ السَّلَمَ...). (نساء، آیه 91).
مرحله سوم. پیکار با دشمنان نزدیک تر: (...قَاتِلُوا الَّذِینَ یَلُونَکُمْ مِّنَ الْکُفَّارِ...). (توبه، آیه 123).
مرحله چهارم. جنگ تمام عیار: (وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ للهِِ). (بقره، آیه 193).
