احادیث فراوانى از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) در کتب روایى شیعه و اهل سنّت و نیز احادیث متعدّدى از ائمّه اهل بیت(علیهم السلام) مبنى بر حرمت مجسمه سازى انسان و حیوانات و موجودات زنده آمده است.(1)

اکثر فقهاى مذاهب اسلامى اعمّ از اهل سنّت و امامیّه بر اساس این روایات فراوان فتوا به حرمت مجسمه سازى موجود زنده داده و حتّى برخى فقهاى شیعه مانند صاحب جواهر(2)، و شیخ انصارى(3) در کتاب مکاسب و آیة الله خویى در «مصباح الفقاهة»(4) و فقهاى اهل سنّت مانند عبدالرحمن جزیرى در «الفقه على المذاهب الاربعة»(5) و دکتر وهبه زحیلى در «الفقه الاسلامى»(6) ادعاى اجماع کرده اند.

امّا برخى فقهاى متقدّم امامیّه مانند شیخ طوسى در تفسیر تبیان(7) و طبرسى در مجمع البیان(8) قائل به کراهت شده و حرمت را اختصاص به بت سازى داده اند و از معاصرین نیز برخى از فقها نیز همین گونه فتوا داده اند.(9)

منشأ این اختلاف فتوا اختلاف برداشت در موقّت بودن حکم حرمت مجسمه سازى و صورت گرى است که در احادیث متعدّد از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمّه اهل بیت(علیهم السلام) رسیده است. گروه اوّل از فقها آن حکم را یک تکلیف ثابت دانسته اند، اما گروه دوم آن را حکم موقّت و مختص به شرایط صدر اسلام دانسته که هنوز رسوبات بت پرستى در ذهن مسلمانان وجود داشته و احیاناً با نقاشى و مجسمه سازى معبودهاى مشرکان و تکریم و احترام و تقدیس آنان، جلوه هاى شرک و بت پرستى گاه و بى گاه بروز مى کرده است.

یکى از فقهاى معاصر مى گوید: ظاهر گروهى از احادیث آن است که تحریم مجسّمه سازى و نقاشى صور انسان و حیوان به خاطر مبارزه با ترویج بت پرستى آن زمان بوده است، شدت لحن این روایات در توبیخ صورتگرى و تعیین عذاب هاى شدید براى نقاشان و مجسّمه سازان شاهدى است بر اینکه مقصود صورتگرى عادى نیست، مانند: «أشدّ الناس عذاباً یوم القیامة رجل قتل نبیّاً او قتله نبیّ و رجل یضلّ الناس بغیر علم و مصوّر التماثیل; شدیدترین عذاب روز قیامت براى کسى است که پیامبرى را به قتل برساند، یا پیامبرى او را مستحق قتل بداند و او را بکشد و کسى که مردم را به خاطر جهل و ناآگاهى گمراه سازد، و کسى که مجسّمه سازى کند».(10)

روشن است که این عذاب هاى بسیار سخت تناسبى با هر نقاشى و مجسّمه سازى ندارد، زیرا گناه این کارها به صورت عادى (غیر بت پرستى) از آدم کشى و زنا و شرابخوارى و دیگر کبائر بیش تر نیست، چگونه هم طراز با پیامبرکشى است؟

بنابراین مقصود از این صورتگرى باید چیزى باشد که واقعاً هم سنگ و برابر پیامبرکشى و جنگ با خدا و خروج از دین باشد که همان «بت سازى» است.(11)

1. ر.ک: شرح نووى بر صحیح مسلم، ج 13 و 14، ص 329، ح 2106 و وسائل الشیعه، ج 3، ص 563-560.
2. جواهرالکلام، ج 22، ص 41 .
3. مکاسب محرمه، (شیخ انصارى)، مسأله 4 از مسائل «النوع الرابع ما یحرم الاکتساب به لکونه عملا محرّماً فى نفسه».
4. مصباح الفقاهة (آیة الله خویى)، ج 1، ص 286.
5. الفقه على المذاهب الاربعة، ج 2، ص 41-39.
6. الفقه الاسلامى و ادلّته، ج 4، ص 2674.
7. التبیان فى تفسیر القرآن، ج 1، ص 236.
8. مجمع البیان، ج 1، ص 212، ذیل آیه 51 سوره بقره .
9. انوارالفقاهة، (المکاسب المحرمه)، ص 113.

10. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 210، ح 4، باب 75، (أبواب ما یکتسب به).
11. المکاسب، ج 1، ص 169.