ما مسلمانان معتقدیم اسلام دین جامعى است که همه نیازمندیهاى معنوى و مادى، فردى و اجتماعى انسانها در آن پیش بینى شده است. قرآن مجید مى گوید: (مَا فَرَّطْنَا فِى الْکِتَابِ مِنْ شَىْء)(1)(وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَاناً لِّکُلِّ شَىْء).(2)

تعبیر به «من شیء» و «لکلّ شیء» دلیل روشنى بر این جامعیّت است.

این سخن بدان معنا نیست که بعضى از افراطیون پنداشته اند که همه علوم طبیعى و مادى نیز در قرآن آمده است و مثلا آیه (انطَلِقُوا إِلَى ظِلّ ذِى ثَلاَثِ شُعَب)(3)که درباره دوزخیان است، اشاره به علم هندسه و آیه (وَطَفِقَا یَخْصِفَانِ عَلَیْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ)(4) که درباره حضرت آدم و حوّاست، اشاره به حرفه خیّاطى و آیه (فِیهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ)(5) که درباره عسل است، اشاره به علم طب و آیه (کَالَّتِى نَقَضَتْ غَزْلَهَا)(6) که درباره زن ساده لوحى است که در عصر جاهلیّت مى زیست و پیوسته با چرخ دستى، پشمى را مى تابید و سپس آن را وا مى تابید. اشاره به علم نساجى، و مانند آن است; آن گونه که جلال الدین سیوطى در کتاب اتقان آورده است.(7)

در حالى که وجود همه چیز در قرآن به معناى امورى است که مربوط به ایمان و تربیت و اخلاق و روابط صحیح و عادلانه اجتماعى و تکامل انسانهاست.

البتّه دعوت قرآن به علم و دانش، به گونه اى که آن را بزرگ ترین افتخار بشر شمرده، مى تواند نیروى محرکه اى جهت حرکت به سمت و سوى همه علوم و دانشها باشد; نه اینکه اصول و فروع علم هندسه و خیّاطى، نساجى و... در قرآن آمده است.

از سوى دیگر مى دانیم که تشریع اسلامى بر اساس مصالح و مفاسد است و آنها که وجود مصالح و مفاسد را در احکام انکار مى کنند، در واقع برخلاف بدیهیّات گام بر مى دارند. نیز مى دانیم مصالح و مفاسد فردى و اجتماعى با گذشت زمان در تغییر است و مکانها نیز به یقین در آن تأثیر دارند، همان گونه که مشابه آن را در قوانین بشرى نیز مشاهده مى کنیم، هر چند بین این دو تفاوت بسیار است.

از سوى سوم، دورنگرى و جامعیت و انعطاف پذیرى مطلوب که در اسلام وجود دارد نیز ایجاب مى کند تأثیر زمان و مکان در احکام لحاظ شود، زیرا دورنگرى موجب مى شود شرایط هزاران سال بعد و حرکت به سوى مکانهاى جدید، همچون کره ماه در گستره احکام دیده شود.

همه این دگرگونیها باید به طور معجزه آسایى با ثبات اصول احکام ـ احکامى که هماهنگ با فطرت ثابت انسانى است ـ تطبیق کند و این راز مهمى است.

بخش مهمى از این «رمز و راز» در بحث نحوه تأثیر عنصر زمان و مکان در استنباط احکام شرعى مورد توجّه قرار گرفته که هم اکنون از نظر شما خوانندگان عزیز مى گذرد.

1 . انعام، آیه 38 .
2 . نحل، آیه 89 .
3 . مرسلات، آیه 30 .
4 . اعراف، آیه 22 .
5 . نحل، آیه 69 .
6 . نحل، آیه 92 .
7 . الاتقان فى علوم القرآن، ج 4، ص 40-28.