از بحث هاى گذشته به خوبى مى توان نتیجه گرفت که آنچه را طرفداران سکولاریسم در محیط هاى اسلامى مطرح مى کنند، و دین را منحصر به یک سلسله امور فردى و احوال شخصى مى دانند که از سیاست و حکومت جداست، در واقع ناشى از عدم شناخت فقه اسلامى یا عدم دقت در مفهوم سیاست و یا هر دو مى باشد.
و گرنه چگونه ممکن است کسى ابواب فقه اسلامى را از جهاد و قضاوت و حدود و دیات گرفته تا مسائل مربوط به زکات و تشکیل بیت المال و احکام اقلّیت ها و روابط مسلمین و یا غیر مسلمین و نظارت بر بازار و روابط اقتصادى و حتّى عباداتى که جنبه اجتماعى دارد مانند حج و نماز جمعه و جماعت و امر به معروف و نهى از منکر و تأمین امنیت در جامعه اسلامى ـ که قسمت عمده کتب فقهى را تشکیل مى دهد ـ از نزدیک مطالعه کند و بگوید چنین دینى از حکومت و سیاست جداست و دین بر محور احکام فردى دور مى زند؟
قابل توجّه این که در روایات پیشوایان اسلام مسأله حکومت به عنوان خمیرمایه تمام احکام اسلامى و وسیله اجراى آنها شمرده شده است.
در حدیثى از امام على بن موسى الرضا(علیه السلام)مى خوانیم: «إنّ الإمامة أساس الإسلام، بالإمام تمام الصّلوة و الزّکاة و الصیام والحجّ و توفیر الفیىء و الصدقات و إمضاء الحدود و الأحکام و منع الثغور و الأطراف; حاکمیّت و امامت اساس اسلام است و به وسیله آن نماز و زکات و روزه و حج و تقسیم بیت المال و اجراى حدود و حفظ مرزها، کامل مى گردد».
در ضمن از این بحث نتیجه دیگرى مى توان گرفت و آن این که آن کس که در رأس حکومت اسلامى قرار مى گیرد باید فردى اسلام شناس وآگاه به مسائل فقهى باشد; بلکه مجموعه اى از اسلام شناسان و فقها باید همواره طرف مشورت با او باشند تا حکومت اسلامى هیچ گونه انحرافى از موازین فقهى پیدا نکند. البتّه این مسأله شرح بیشترى را مى طلبد که باید در جاى خود از آن بحث شود.
1 . کافى، ج 1، ص 200.
