این دوره شاهد وجود فقهاى برجسته و ارزشمندى در تاریخ فقاهت امامیّه است که به فقه رشد و بالندگى خاصى بخشیدند. افزون بر ابن ادریس و محقّق حلّى که از آنها نام برده شد برخى دیگر از فقهاى برجسته این دوره عبارتند از:

1. احمد بن موسى بن جعفر بن طاووس،(م 673).

وى در زمینه فقه، دوره شش جلدى بشرى المحقّقین و دوره چهارجلدى الملاذ را تدوین کرد(1)ولى متأسّفانه امروز هیچ یک از این دو در اختیار ما نیست.

2. ابومنصور جمال الدین حسن بن یوسف بن على بن مطهر حلّى معروف به علاّمه حلّى (م 726).

هنگامى که در فقه امامیّه «علاّمه» به طور مطلق گفته شود، مقصود علاّمه حلّى است.(2) او بر شیوه استادش محقّق حلّى در فقه تأکید ورزید، ولى از خود نیز ابتکاراتى نشان داد. علاّمه حلّى به فقه به ویژه معاملات، توسعه بخشید و بیش از گذشتگان به قواعد اصولى استناد جست. از کتاب هاى مهم او، منتهى المطلب، مختلف الشیعه، تذکرة الفقهاء و قواعد الاحکام است.

3. فخر المحقّقین محمّد بن حسن حلّى (م 771). وى فرزند علاّمه حلّى و مؤلّف کتاب ایضاح الفوائد شرح کتاب قواعدِ پدر بزرگوارش علاّمه حلّى است.(3)

4. محمّد بن مکّى عاملى، معروف به شهید اوّل (شهید در 786). او نیز از پیروان مکتب علاّمه حلّى به شمار مى رود; و خود نیز عالمى محقّق و متبحّر در فقه اسلامى بود.

کتاب معروف اللّمعة الدّمشقیة که متن کاملى از دوره فقه به شمار مى رود، قرنهاست که با شرح شهید ثانى به نام الروضة البهیة فى شرح اللّمعة الدّمشقیة کتاب درسى حوزه هاى علمیّه امامیّه است. برخى دیگر از کتاب هاى معروف فقهى وى الذکرى ، الدروس فى فقه الامامیة و البیان نام دارد.(4)

5. جمال الدین مقداد بن عبدالله سیورى حلّى، معروف به «فاضل مقداد» (م 826).

وى از فقهاى بزرگ اهل بیت(علیهم السلام) و جامع معقول و منقول و محدّث و متکلّم بود. مهم ترین کتاب وى در فقه التنقیح الرائع نام دارد که شرح مختصر النافع محقّق حلّى است و کتاب کنزالعرفان.(5)

6. احمد بن محمّد بن فهد حلّى، معروف به «ابن فهد حلّى» (م 841).

شیخ حرّ عاملى از وى با عنوان فاضل، دانشمند، موثّق، زاهد، عابد، پرهیزکار و داراى جلالت قدر یاد کرده است. مهمترین کتاب فقهى او المهذّب البارع نام دارد که شرح مختصر النافع محقّق حلّى است.(6)

7. على بن الحسین عاملى کرکى (م 940).

وى به نام «محقّق ثانى» و «محقّق کرکى» معروف است. او داراى کتابهاى فراوانى است که مهمترین کتاب فقهى او که بسیار مورد توجّه فقهاست جامع المقاصد فى شرح القواعد نام دارد.(7)

8 ـ زین الدّین بن على بن احمد عاملى، معروف به شهید ثانى (شهید در 966).

وى از بزرگان فقهاى شیعه و معروف در علم و فضل و زهد و عبادت و تحقیق و جلالت قدر است; آن عالم بزرگ کتابهاى فراوانى نوشته است که مشهورترین آنها در فقه مسالک الافهام فى شرح شرایع الاسلام و الروضة البهیة فى شرح اللّمعة الدّمشقیه و روض الجنان است که شرح ارشاد الأذهان علاّمه حلّى است.(8)

9. احمد بن محمّد اردبیلى (م 993).

وى از سویى به جهت تحقیق و دقت علمى به «محقّق اردبیلى» و از سوى دیگر به سبب تقوا و قدس و زهد فراوانش به «مقدّس اردبیلى» شهرت یافت. از او دو اثر ارزشمند در فقه به یادگار مانده است که یکى از آنها مجمع الفائدة و البرهان فى شرح ارشاد الاذهان است که شرح کتاب ارشاد الاذهان علاّمه حلّى است و مشتمل بر دوره کامل فقهى همراه با دقّت و تحقیق است و دیگرى «زبدة البیان فى احکام القرآن» است که در آن به بررسى آیات الاحکام پرداخته است.(9)

10. محمّد بن على بن حسین موسوى عاملى، معروف به صاحب مدارک (م 1009).

وى عالمى ارزشمند، محقّقى دقیق و جامع علوم مختلف بود. مهمترین کتاب فقهى وى مدارک الاحکام فى شرح شرایع الاسلام نام دارد.(10) «صاحب مدارک» و «صاحب معالم» (شیخ حسن بن زین الدّین (م1011) از پیروان مکتب محقّق اردبیلى به شمار مى روند. این دو تن نیز همچون محقّق اردبیلى در تمسّک و استدلال به روایات، سخت گیر بودند و سند روایتى را مى پذیرفتند که عدالت راوى آن، با دو شاهد عادل تأیید شده باشد و شهادت یک عادل و یا متخصّص رجالى را در عدالت او کافى نمى دانستند.(11)

11. محمّدباقر بن محمّد مؤمن سبزوارى (م1090).

وى مؤلّف کتاب کفایة الاحکام و ذخیرة المعاد است و شیوه اجتهادى و فقاهتى او نیز متأثّر از محقّق اردبیلى است.(12)

1 . رجال ابن داود، شرح حال شماره 140.
2 . رجوع کنید به: روضات الجنّات، ج 2، ص 286-269; اعیان الشیعه، ج 5، ص 408-396.
3 . ر.ک: روضات الجنّات، ج 6، ص 339-330 ; اعیان الشیعه، ج 9، ص 159.
4 . ر.ک: امل الآمل، ج 1، ص 183-181; روضات الجنّات، ج 7، ص 21-3 ; اعیان الشیعه، ج 10، ص 64-59.
5 . ر.ک: ریاض العلماء، ج 5، ص 216; اعیان الشیعه، ج 10، ص 134.

 

6 . ر.ک: امل الآمل، ج 2، ص 29; روضات الجنّات، ج 1،ص 75-71 ; اعیان الشیعه، ج 3، ص 148-147.
7 . ر.ک: امل الآمل، ج 1، ص 122-121; روضات الجنات، ج 4، ص 375-360; اعیان الشیعه، ج 8، ص 212-208.
8 . ر.ک: امل الآمل، ج 1، ص 91-85; روضات الجنّات، ج 3، ص 387-352 ; اعیان الشیعه، ج 7، ص 158-143.
9 . ر.ک: امل الآمل، ج 2، ص 23; روضات الجنّات، ج 1،ص 85-79 ; اعیان الشیعه، ج 3، ص 82-80.
10 . ر.ک: امل الآمل، ج 1، ص 168-167; روضات الجنّات، ج 7، ص 55-45 ; اعیان الشیعه، ج 10، ص 7-6.
11 . موسوعة الفقه الاسلامى طبقاً لمذهب اهل البیت(علیهم السلام)، ج 1، ص 61.
12 . ر.ک: امل الآمل، ج 2، ص 250; روضات الجنّات، ج 2،ص 77-68 ; الکنى و الالقاب، ج 3، ص 160-159.