از مکتب شیخ انصارى نیز شاگردان توانمندى به جهان اسلام عرضه شد که مهم ترین آنها عبارتند از:

1. سیّد حسین کوه کمرى (م 1299).(1)

2. میرزا محمّد حسن شیرازى (م 1312).

وى از مشهورترین شاگردان شیخ انصارى بود که پس از رحلت شیخ، زعیم شیعه گردید و پس از مشکلاتى که در نجف پیش آمد، به سامرا رفت و حوزه علمیّه بزرگى را در آنجا تأسیس کرد.(2)

3. میرزا حبیب الله رشتى (م1312).(3)

4. شیخ محمّدحسن آشتیانى (م1319).(4)

5. شیخ محمّدرضا همدانى (م1322); نویسنده کتاب مصباح الفقیه.(5)

6. شیخ محمّدکاظم خراسانى (م 1329).

آخوند خراسانى پس از ورود به نجف، در درس هاى شیخ انصارى و پس از وى در درسهاى میرزاى شیرازى حاضر شد. وى از بزرگان علماى شیعه به شمار مى آید که افزون بر استفاده از افکار بلند شیخ انصارى، خود نیز داراى ابداعات و نوآورى هایى در «اصول فقه» است.

آخوند خراسانى از مدرسان چیره دستى بود که در پاى درس وى، بیش از هزار نفر حاضر مى شدند. کتاب اصولى وى به نام کفایة الاصول حدود یک قرن است که در سطوح عالى حوزه ها تدریس مى شود.(6)

مکتب شیخ انصارى به عنوان خطى فکرى داراى ثمرات و برکات وجودى فراوانى بود و افزون بر شاگردان بلاواسطه، جمعى از علما و فقهاى نامى از آن مکتب بهره مند شدند و از شاگردان شیخ انصارى استفاده کردند.

فقهاى بزرگى در این دوره پا به عرصه وجود گذاشتند و با واسطه از مکتب شیخ بهره مند شده و منشأ آثار و برکات و نوآوریهاى فراوانى شدند، بلکه تعداد قابل توجّهى از آنان، هر کدام صاحب سبک و مدرسه اى گردیدند. جمعى از آنان از این قرار است:

1. سیّد محمّدکاظم یزدى (م1337) صاحب کتاب معروف العروة الوثقى که از مراجع بزرگ زمان خود بود.

2. شیخ عبدالکریم حائرى (م1355) مؤسّس حوزه جدید علمیّه قم که شاگردان بزرگى پرورش داد مانند:

امام خمینى; آیة الله گلپایگانى و آیة الله اراکى(قدس سرهم).

3. میرزا محمّدحسین نائینى (م 1355) که آثار فراوانى را به جامعه اسلامى اهل بیت(علیهم السلام)عرضه کرد. بسیارى از آثار وى به قلم شاگردانش نوشته شده، از جمله:

فوائد الاصول به قلم شیخ محمّدعلى کاظمى(م1365).

منیة الطالب فى احکام المکاسب، به قلم شیخ موسى خوانسارى (م 1365).

اجود التقریرات، به قلم فقیه توانا حضرت آیة الله خویى (م 1413).(7)

4. شیخ ضیاء الدین عراقى (م 1361) که داراى شاگردان برجسته اى مانند آیة الله سیّد محسن حکیم (م 1390) است.

5. شیخ محمّدحسین اصفهانى (م 1361).

وى نیز از شاگردان مرحوم آخوند خراسانى بود و شاگردان برجسته اى پرورش داد از جمله:

الف) شیخ محمّدرضا مظفر (م 1384) مؤلّف کتاب اصول فقه (معروف به اصول مظفر) که از کتابهاى درسى حوزه هاى علمى شیعى است.

ب) آیة الله سیّد محمّدهادى میلانى (م 1394) که مرجع و زعیم مسلمانان در منطقه خراسان بود.

ج) علاّمه سیّد محمّدحسین طباطبایى(م 1401) صاحب تفسیر معروف و مشهور المیزان فى تفسیر القرآن که در بیست جلد منتشر شده است.

6. آیة الله سیّد ابوالحسن اصفهانى (م 1365).

کتاب وسیلة النجاة وى یک دوره فقه است که همه کتب فقهى ـ جز قضا وشهادات وحدود ودیات  ـ را در برمى گیرد.(8)

7. آیة الله سیّدحسین بروجردى (م 1380).

وى در سال 1364 قمرى به قم آمد و زعامت حوزه هاى علمیّه و مرجعیت شیعیان را عهده دار گردید و سالها زعامت مطلق شیعیان را بر عهده داشت.(9)

8. آیة الله سیّد احمد خوانسارى (م 1405).

مهمترین اثر علمى او در فقه ـ که مورد توجّه محقّقان است ـ جامع المدارک فى شرح المختصر النافع نام دارد که در هفت جلد منتشر شده است.(10)

9. امام خمینى (م 1409).

آیة الله سیّد روح الله فرزند سیّد مصطفى، معروف به «امام خمینى» پیشواى بزرگ و رهبر عالیقدر جهان اسلام که در تاریخ فقهاى شیعه شخصیتى است کم نظیر.

از امام خمینى آثار فقهى و اصولى ارزشمندى به یادگار مانده است که از جمله آنان است:

الف) المکاسب که در پنج جلد منتشر شده است. ب) تحریر الوسیلة; که اصل آن از مرحوم سیّد ابوالحسن اصفهانى است و امام خمینى آن را به شیوه تازه اى تدوین و تکمیل و تحریر کرد.

ج) چند دوره اصول که به قلم خود ایشان و شاگردانش تدوین شده است و یکى از آنها تهذیب الاصول نام دارد که توسط آیة الله جعفر سبحانى تدوین گردیده است.(11)

10. آیة الله سیّد ابوالقاسم خویى (م 1413).

آثار علمى فراوانى از او به یادگار مانده که برخى به قلم خود او و برخى دیگر به قلم شاگردانش فراهم آمده است. از جمله این آثار عبارتند از:

اجود التقریرات که تقریرات استاد وى محقّق نائینى است، التنقیح، مستند العروة، مصباح الاصول، محاضرات فى الاصول. این چهار کتاب تقریرات خارج اصول و به قلم شاگردان اوست.

هم اکنون آثار فقهى و اصولى و تفسیرى او تحت عنوان موسوعة الامام الخویى در 50 جلد و موسوعه گسترده رجالى او با نام معجم الرجال الحدیث در 23 جلد منتشر شده است.(12)

11. آیة الله سیّد محمّدرضا گلپایگانى (م1414).

آیة الله گلپایگانى از شاگردان بزرگ آیة الله شیخ عبدالکریم حائرى بود.

از ایشان آثارى در فقه به جاى مانده است از جمله:

کتاب الحج، ولایة الفقیه، الدّر المنضود فى احکام الحدود، کتاب الطهارة.(13)

1 . همان مدرک، ج 6، ص 148-146.
2 . همان مدرک، ج5، ص 306-304 ; نقباء البشر، ج 1، ص 441-436.
3 . ر.ک: اعیان الشیعه، ج 4، ص 559 ; نقباء البشر، ج 1، ص 360-357.
4 . ر.ک: اعیان الشیعه، ج 5، ص 38-37 ; نقباء البشر، ج 1، ص 390-389.
5 . ر.ک: اعیان الشیعه، ج 7، ص 23-19.

6 . ر.ک: اعیان الشیعه، ج 9، ص 6-5; مقدّمه کفایة الاصول، تحقیق مؤسّسه آل البیت.
7 . همان مدرک، ج 6، ص 56-54 ; نقباء البشر، قسم دوم از جزء اوّل، ص 595-593.

8 . ر.ک: اعیان الشیعه، ج 2، ص 335-331; نقباء البشر، ج 1، ص 41.
9 . ر.ک: اعیان الشیعه، ج 6، ص 94-92; سیماى فرزانگان، ج 1، ص 510-477.
10 . ر.ک: مجلّه نور علم، شماره هشتم، بهمن 1363، ص 12 به بعد.
11 . ر.ک: سیماى فرزانگان، ج 1، ص 629-607.
12 . همان مدرک، ج 1، ص 679-645 ; موسوعة الامام الخویى، ج 1، مقدمه، ص 35-5.
13 . ر.ک: خورشید فقاهت (زندگى نامه آیة الله گلپایگانى)، نوشته: على کریمى جهرمى ; سیماى فرزانگان، ج 1، ص 712-691.