هر علمى براى خود سلسله مقدّماتى دارد که عبارت است از: تعریف، موضوع، مسائل و غایت آن علم. بحث دیگرى نیز درباره هر علمى انجام مى گیرد که عبارت است از تاریخ آن علم.
تاریخ هر علمى، آگاهى از پیدایش، رشد، تکامل و فراز و فرودهایى است که آن علم در طول زمان با آن مواجه بوده است.
مثلا گاه از علم طب بحث مى شود و تعریف، موضوع، ثمرات و نتایج آن، مورد بررسى قرار مى گیرد و گاه ماوراى این مسائل، از تاریخ این علم و مراحلى را که در مسیر رشد و تکامل خویش پشت سر گذارده و احیاناً گاه با دوران رکود یا عصر شتاب و جهش همراه بوده است، مورد توجّه قرار مى گیرد، که آن را «تاریخ علم طب» یا «سیر تطوّر علم طب» مى گویند.
علم فقه نیز از این قانون مستثنا نیست، از این رو دانشمندان علوم اسلامى در قرون اخیر به بحث از «سیر تطوّر فقه» یا «ادوار فقهى» پرداخته و آن را به گونه اى گویا مورد توجّه قرار داده اند.
به هر حال، دانستن دوران هاى مختلف فقه اسلامى، ما را از ریشه هاى عمیق این علم، تلاش توان فرساى فقها در مسیر رشد و بالندگى آن، علّت شتاب آن در برخى از عصرها و رکود آن در دوره هاى دیگر، تأثیر زمان و مکان و حوادث در فهم تازه فقیهان و... آگاه مى سازد.
در این مقال دوره هاى فقهى فقه اهل بیت و فقه اهل سنّت را بررسى مى کنیم.
نخست از فقه اهل بیت آغاز مى کنیم و قبل از ورود، این نکته را یادآور مى شویم که دوران تشریع و عصر نزول وحى که از بعثت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) تا رحلت آن حضرت است، دوره اى مشترک میان همه مذاهب اسلامى است. این دوران را، دوران تشریع و تأسیس علوم اسلامى و از جمله «فقه» مى نامیم. مؤسّس این دوره، شخص رسول خدا(صلى الله علیه وآله)بود که با توجّه به وحى، کلیات و فروعات فقهى را براى مردم بیان مى کرد و مسلمانان نیز براساس ظرفیتهاى خویش از آن بهره مى گرفتند.
در این دوران، قرآن کریم به طور کامل به مردم ابلاغ و دستور گردآورى و تدوین آن انجام شد و رسول خدا(صلى الله علیه وآله)سنّت خویش را نیز به مردم تعلیم داد; این سنّت به طور کامل توسّط على(علیه السلام) به امامان اهل بیت(علیهم السلام)منتقل گردید.
همه مذاهب اسلامى، نخستین دوره فقهى خویش را به دوره آن حضرت مى رسانند. از این رو، ما دوره هاى مختلف فقهى را، پس از دوره آن حضرت و شروع فرقه ها و مذاهب مختلف اسلامى پى مى گیریم و نخست از دوره هاى فقه امامیّه آغاز مى کنیم.
1 . اصحاب نیز با توجّه به ظرفیتها و استعداد فراگیرى، بهره مندى آنان از محضر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) مختلف بود. مسروق (از تابعین) مى گوید: من با اصحاب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) همنشین شدم و آنان را همچون آبگیرهاى گوناگون یافتم که برخى، به قدرى آب در آن اندک است که فقط مى تواند یک یا دو نفر را سیراب کند و برخى مى تواند ده نفر و برخى صد نفر را سیراب کند. ولى بعضى از صحابه همچون آبگیرهاى بزرگ هستند که اگر همه مردم به نزدشان آیند، سیراب مى شوند. (طبقات الکبرى، ابن سعد، ج 2، ص 343)
