از مجموع آنچه در شرح عوامل سیزده گانه اختلاف فتاوا آمد مى توان چنین نتیجه گرفت که فقهاى اسلام هر چند در امّهات مسایل فقهى با هم اختلاف نظرى ندارند ولى در شاخ و برگها و فروع جزئیه وجود اختلاف غیر قابل انکار و غیر قابل اجتناب است، زیرا در مسایل نظرى که بر یک سلسله اصول نظرى استوار است، اتفاق آرا غیر ممکن است، بلکه کاملا طبیعى است و نظیر آن در تمام شاخه هاى علوم انسانى و اجتماعى و حتّى علوم تجربى هم که قاعدتاً باید دور از اختلاف باشد دیده مى شود و غالباً این اختلاف نظرها سبب موشکافى بیش تر و تعمیق بحث ها مى گردد و در نهایت سبب بالندگى و رشد علم شده، آن را به واقعیت نزدیک تر مى سازد. * * *