مؤسّس این مذهب، ابوعبدالله، احمد بن حنبل بن هلال شیبانى است. وى در سال 164 در بغداد متولّد شد و در همان شهر، سال 241 وفات یافت.
او سفرهاى علمى اش را به کوفه، بصره، مکّه، مدینه، یمن و شام انجام داد و از دانش علماى عصر خویش بهره گرفت. هر چند فقه را از شافعى فرا گرفت ولى اساتید او به صد تن بالغ شده اند.(1) وى از محدّثان بزرگ اهل سنّت به شمار مى آید و مُسند او، از اطلاع وى در عرصه حدیث گواهى مى دهد. احمد در مسند خویش بیش از چهل هزار حدیث نقل کرده است. او به حدیث مرسل وضعیف نیز عمل مى کرد.(2)
از مشهورترین شاگردانش مى توان به فرزندش صالح بن احمد بن حنبل (م 266)، و فرزند دیگرش، عبدالله بن احمد بن حنبل (م 290) و عبدالملک بن عبدالحمید بن مهران (م 274) و احمد بن محمّد بن حجاج اشاره کرد.(3)
این مذهب در بغداد ظهور کرد و به شام هم رفت. امروز مذهب غالب بر حجاز، قطر، فلسطین و بحرین، مذهب حنبلى است.(4)
مصادر فقهى احمد بن حنبل:
شیوه احمد حنبل در استنباط فقهى، بدین صورت بود که نخست از نصوص کتاب و سنّت استفاده مى کرد; و در سنّت از روایات مرسل و ضعیف نیز بهره مى گرفت و به هنگام تعارض میان کتاب و سنّت، کتاب الله را مقدّم مى شمرد; اگر سنّتى نمى یافت به فتاواى صحابه تمسّک مى کرد; و به هنگام اختلاف نظر صحابه، نظرى را که به کتاب الله و سنّت نزدیک تر بود ترجیح مى داد، و اگر نظرى را نزدیک تر به کتاب و سنّت نمى یافت، نظر اختلافى صحابه را در آن مسأله نقل مى کرد، ولى خودش نظرى را برنمى گزید. وى حتّى حدیث مرسل را بر قیاس مقدّم مى داشت و در صورتى که نصّى از کتاب و سنّت و یا سخنى از صحابه نمى یافت، به قیاس عمل مى کرد و پس از آن استصحاب، سدّ ذرایع و مصالح مرسله را مستمسک قرار مى داد.
احمد بن حنبل در کتاب الخلال نقل مى کند که از شافعى درباره قیاس سؤال کردم؟ پاسخ داد: فقط به هنگام ضرورت مى توان به آن عمل کرد.(5)