گرچه بخش عظیمى از اختلاف فتاواى فقها ارتباطى به شرایط زمانى و مکانى ندارد; نظیر اختلافاتى که از اختلاف در مبانى رجالى، درایه، فقه اللغة و تفاوت سطوح علمى فقها نشأت مى گیرد و نظیر اختلافاتى که از اختلاف در بعضى از مبانى اصولى به وجود مى آید; مانند اختلافات فراوانى که ابن ادریس در فتاوا با شیخ الطائفه دارد و جهت آن گرایش زیاد وى به استدلالات عقلى و گریزش از اخبار آحاد است، بر خلاف شیخ طوسى که خبر واحد را حجّت مى داند.
بخشى از اختلافات است که شرایط و خصوصیّات زمانى و مکانى نقش مستقیمى در تحقّق آن دارد; نظیر اختلافاتى که نوع سؤالات و استفتائات برخاسته از نیازهاى زمان خاص و یا مکان خاص، بر فقها تحمیل مى کند; مثلا چند نسل از فقها فتوا به نجاست اهل کتاب و نسل بعدى فتوا به پاکى آنان مى دهند. فقیهان عصر حکومت دینى با فقیهان عصر غیر حکومت، فتاواى متفاوتى دارند، فقیهان عصر اینترنت و رایانه که با سؤالات و نیازهاى جهانى روبه رو مى شوند وسفرهایى به جهان مى کنند قطعاً احکام دیگرى صادر مى کنند. اشتباه نشود منظور این نیست که آنها تحت تأثیر محیط قرار مى گیرند و رنگ آن را به خود مى پذیرند، بلکه مقصود این است که به نیازهاى جدید و مشکلاتى پى مى برند که سبب غور بیشتر در ادلّه مى شود و از درون این ادلّه گاه فتواى تازه اى بیرون مى آورند.
لازم به یادآورى است که این نوع اختلاف میان ائمّه مذاهب اربعه نیز وجود دارد که گاه ناشى از تأثیر زمان و مکان در استنباط و گاه ناشى از اختلاف در مبانى است. گاه امام یک مذهب، خود نیز تغییر فتوا مى داد و گاه در یک مذهب میان فقهاى آن نیز اختلاف پدید مى آید، مثلا طرز تفکّر ابوحنیفه، عقلانى است; ولى در حدّ افراط; یعنى در فقه خودش بیشتر روى استدلال فتوا مى دهد به طورى که اخبار و احادیثى که به آن استناد مى کند، بسیار کم است، لذا مسلک ابوحنیفه قیاس و مرکز او در عراق و کوفه بود.
معاصر او مالک بن انس و مرکز وى در مدینه بود. مالک بیشتر به حدیث اعتماد داشت و اگر جایى حدیث نبود به سیره صحابه پیغمبر(صلى الله علیه وآله) و گرنه به سیره تابعین اعتماد مى کرد.
شافعى میانه رو بود. وى شاگردِ شاگرد ابوحنیفه و ظاهراً شاگرد ابویوسف است. مدّتى در عراق نزد وى فقه ابوحنیفه را آموخت. سپس زمانى نزد مالک درس خواند. آنگاه به مصر رفت. مردم مصر به فتواى او عمل مى کردند و از همان زمان مردم مصر شافعى مذهب شدند.
احمدبن حنبل تقریباً با حضرت هادى(علیه السلام)معاصر است. فقه او بسیار جامد است. او اساساً براى عقل حقّى قائل نیست.
به اتّفاق تمام فقها کتاب «حجة» یا «بغدادى» مشتمل بر مذهب قدیم امام شافعى بوده است، شافعى این کتاب را به عنوان یکى از پیروان امام مالک و مجتهد در مذهب آن امام نوشت، پس مذهب قدیم امام شافعى همان مذهب مالک بوده است و مذهب جدید وى مذهب اجتهادى مستقل اوست که در کتاب «الاُمّ» تبلور یافته است.
شافعى در فتواى قدیم، نظراتى ابراز کرد که قول جدیدش با آن مخالف است. برخى از فتاواى قدیم و جدید وى به قرار ذیل است:
الف) در قدیم فتوا داد آب راکد اگر زیاد باشد، بر اثر ملاقات با نجس ناپاک نمى گردد; ولى در کتاب الاُم، (ج 1، ص 4) فتوا به نجس بودن آن داده است.
ب) در نمازهاى جهریه تأمین
[گفتن آمین، پس از قرائت حمد] را مستحب دانسته; ولى ظاهر کلام او در کتاب الامّ، (ج 1، ص 109) مى رساند که تأمین مطلقاً واجب است.
ج) کسى که در شب نیّت روزه کند، سپس مجنون شود، روزه او در صورتى صحیح است که در جزیى از روز از جنون بهبود یابد; ولى از کتاب الفقه على المذاهب الاربعة
(ج 1، ص 576) معلوم مى شود که فقهاى مذاهب همگى اتّفاق دارند روزه او به هیچ وجه صحیح نیست. و در قضاى آن اختلاف است; شافعیّه معتقدند اگر شبانگاه چیزى را بخورد که در روز عقلش را زایل کند، باید روزه آن روز را قضا کند و گرنه لازم نیست.
امام شافعى در عقد ازدواج، هم شأنى و هم طرازى شوهر با همسرش را تنها در دیانت و اخلاق اسلامى لازم شمرده; ولى جمعى دیگر از فقهاى شافعى، مثل ابواسحاق شیرازى، امام الحرمین، غزالى و قفّال گفته اند : تنها دیانت و اخلاق اسلامى کافى نیست، بلکه در چند امر دیگر مانند حریّت، نَسَب، شغلها و موقعیتهاى اجتماعى و... مطابق نظر برخى، در ثروت و دارایى، نیز باید کفو و هم شأن همسرش باشد.
1. سرائر، جلد 3، صفحه 46 و 51.
2. مجموعه آثار استاد مطهرى، ج 21، ص 82-80.
3. تجزیه و تحلیل زندگانى امام شافعى، ص 160-157.
4 - 6 . همان مدرک، ص 154-152 و الامام الشافعى فى مذهبیه القدیم و الجدید، دکتر احمد غراوى عبدالسلام، ص 551 .
7. ر.ک : تجزیه و تحلیل زندگانى امام شافعى، ص 311-309 .
