در میان شاگردان مکتب اهل بیت(علیهم السلام)افرادى بوده اند که از برجستگى خاصّى برخوردار بوده و به حق فقیه و اسلام شناس و مورد اعتماد کامل بوده اند، که به برخى از آنان اشاره مى کنیم.
امام صادق(علیه السلام) درباره چهار تن از یاران خویش به نامهاى برید بن معاویه عجلى، زرارة بن اعین، محمّد بن مسلم و لیث مرادى فرمود: «أربعة نُجباء، أُمناء الله على حلاله و حرامه، لولا هولاء انقطعت آثار النبوّة و اندرست; این چهار تن از شخصیت ها و برجستگان، و امین بر (بیان) حلال و حرام خداوند هستند و اگر آنان نبودند، آثار نبوّت گسسته و نابود مى شد».
مرحوم کشى نیز در رجال خویش برخى از بزرگان از شاگردان ائمّه را نام مى برد و از آنها به عظمت و بزرگى یاد مى کند. سپس نام 18 تن از آنها را که بسیار معروف بودند، مى برد.
از شاگردان ارزنده ائمّه اهل بیت در این دوره، فضل بن شاذان نیشابورى (م 260) است; وى از یاران امام جواد و امام هادى(علیهما السلام) است و از امام رضا(علیه السلام) نیز روایت دارد و در میان علماى شیعه بسیار معروف است. مرحوم کشى مى گوید: وى 180 کتاب تألیف کرد.
برخى از این کتابها در فقه است، مانند: کتاب الفرائض الکبیر، کتاب الفرائض الاوسط، کتاب الفرائض الصغیر، کتاب الطلاق، کتاب المُتْعتیْن: متعة النساء و متعة الحجّ و... .
همچنین در میان اصحاب امام رضا و امام جواد(علیهما السلام)چهره هاى معروف علمى و فقهى وجود دارند، که از جمله آنها احمد بن محمّد بن عیسى اشعرى، احمد بن محمّد ابى نصر بزنطى، زکریا بن آدم، محمّد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازى و على بن مهزیار است. برخى از این بزرگان داراى تألیفات متعدد فقهى نیز بوده اند.
از شاگردان برجسته امام هادى(علیه السلام) نیز مى توان از ایّوب بن نوح، عثمان بن سعید اهوازى و عبدالعظیم حسنى (مدفون در شهر رى) نام برد که برخى از آنان داراى آثار ارزشمند علمى و فقهى هستند.
از شاگردان برجسته و چهره هاى روشن مکتب امام حسن عسکرى نیز مى توان به احمد بن اسحاق اشعرى قمى، ابوهاشم داوود بن قاسم جعفرى، عبدالله بن جعفر حمیرى، ابوعمرو عثمان بن سعید عمرى، على بن جعفر و محمّد بن حسن صفار اشاره کرد.
ویژگى هاى این دوره:
1. این دوره عصر حضور ائمّه اهل بیت(علیهم السلام)است که نقش عمده آنان تبیین شریعت و صیانت آن از تحریف بوده است; از این رو مردم موظف بودند به آنها مراجعه کرده و به طور کامل از آنان پیروى نمایند.
2. دسترسى مردم به حکم شرعى واقعى با مراجعه به ائمّه اهل بیت ممکن بوده است.
3. فقاهت در این عصر، در فراگیرى سنّت و احادیث، حفظ و نقل آنها و فتوا دادن براساس آنچه که از آیات قرآن و احادیث به طور روشن به دست مى آمد، خلاصه مى شد.
4. در این دوره اجتهاد را به معناى مصطلح ـ به سبب حضور ائمّه اهل بیت(علیهم السلام) ـ جز در مواردى که دسترسى به آن بزرگواران ممکن نبود، مجاز نمى دانستند.
5. حدیث و فقه با هم آمیخته بود و مسائل فقهى براساس احادیث و غالباً به صورت غیر منظم تدوین و با اسنادش ذکر مى شد.
6. پرورش هزاران فقیه و محدّث در مکتب اهل بیت(علیهم السلام).
1 . خلاصة الاقوال، ص 234 ; رجال کشى، شرح حال ابوبصیر لیث مرادى.
2 . رجال کشى، شرح حال فضل بن شاذان.
3 . معجم رجال الحدیث، ج 13، ص 290-289.
4 . براى آگاهى از شخصیّت برجسته و آثار این بزرگان، ر.ک : رجال کشى، رجال نجاشى، فهرست و رجال شیخ طوسى و معجم رجال الحدیث آیة الله خویى.
