قوانین وضعى دنیا معمولا کارى نسبت به زندگى فردى افراد و رابطه انسان با خودش ندارد و در حریم شخصى و کشش هاى روحى افراد، دخالتى نمى کند بلکه تنها روابط اجتماعى انسان را رقم مى زند، گویا انسان، تنها زمانى نیاز به ضوابط و مقرّرات دارد که با دیگر انسان ها ارتباط برقرار کند، در حالى که بسیارى از فعالیّت هاى اجتماعى انسان از ساختار فردى او نشأت مى گیرد که در خلوت و تنهایى انجام مى شود.
اسلام و فقه اسلامى هم در حوزه اجتماع و آنچه به مصلحت عامّه ارتباط دارد قوانینى را وضع کرده، نظیر جهاد، امر به معروف و نهى از منکر، قصاص، حدود و دیات و به طور کلى عدالت اجتماعى و هم در حوزه فرد و زندگى فردى انسان، ضوابطى قرار داده و به رابطه انسان با خودش و خالقش نظام بخشیده است مثل اینکه براى حفظ عقل او، مشروبات الکلى را تحریم کرده، و براى سلامت جسم او و خلوص روح و رشد و تقویت اراده او، روزه را واجب ساخته و براى صحّت و بقاى سلامتى اش اضرار به نفس را حرام کرده است و... .
امیرمؤمنان على(علیه السلام) آنجا که به تبیین فلسفه بعضى از احکام فقهى مى پردازد تعدادى از مسائل فقه اجتماعى را در کنار تعدادى از امور فقه فردى قرار مى دهد و مى فرماید : «فرض الله.. الصلاة تنزیهاً عن الکبر و الزکاة تسبیباً للرزق و الصیام ابتلاءً لاخلاص الخلق و الحج تقربةً (تقویةً) للدین و الجهاد عزّاً للإسلام و الأمر بالمعروف مصلحةً للعوام و النهى عن المنکر ردعاً للسّفهاء و صلة الرحم منماةً للعدد و القصاص حقناً للدماء و إقامة الحدود إعظاماً للمحارم و ترک شرب الخمر تحصیناً للعقل و مجانبة السرقة ایجاباً للعفّة و ترک الزنا تحصیناً للنسب و ترک اللواط تکثیراً للنسل و الشهادات استظهاراً على المجاحدات و ترک الکذب تشریفاً للصدق و السلام أماناً من المخاوف و الإمامة نظاماً للأمّة; خداوند... نماز را براى پیراسته شدن از کبر واجب نمود و زکات را براى جلب روزى، و روزه را براى آزموده شدن اخلاص مردم و حج را براى نزدیک شدن دینداران (یا براى تقویت دین) و جهاد را براى عزّت اسلام، و امر به معروف را براى اصلاح توده مردم، و نهى از منکر را براى بازداشتن فرومایگان، و صله ارحام و پیوند با خویشاوندان را براى رشد و فراوان شدن آنان و قصاص را براى محفوظ ماندن خون ها، و اجراى حدود را براى بزرگ جلوه نمودن حرام ها و ترک نوشیدن شراب را براى حراست از عقل، و دورى از دزدى را براى باقى ماندن پاکدامنى، وترک زنا را براى حفظ نسب، و ترک لواط را براى فراوان شدن نسل، و شهادت دادن ها (بر حقوق) را براى حمایت از حقوق انکار شده، و ترک دروغ را براى گرامى داشت راستى، و سلام را براى ایمنى از خطرات و امامت را براى نظام بخشیدن به امّت».
به هر حال، نگاهى گذرا به موضوعات متفاوت و متنوّع فقه اسلامى، جامعیّت و شمول آن را نسبت به دو حوزه فرد واجتماع به اثبات مى رساند; در حوزه فرد، ابواب و مسائلى چون نماز، روزه، اعتکاف، مسائل مربوط به نظافت ظاهرى و سلامت جسمانى (طهارت و نجاسات، اطعمه و اشربه و...) مشاهده مى شود و در حوزه جامعه، مسائل مربوط به روابط اجتماعى انسان و وظایف و حقوق او در برابر دیگران تحت عناوینى چون معاملات، احوال شخصیه (نکاح و طلاق و مانند آن) مجازات هاى جزایى و کیفرى (حدود، قصاص و دیات) قضاوت و... به چشم مى خورد.
اسلام و فقه اسلامى نه از پیوند بین فقه و اخلاق غفلت ورزیده (چنانکه در بخش آینده این فصل خواهد آمد) و نه از پیوند بین فرد و جامعه. اگر بخواهیم جامعه سالمى داشته باشیم باید فرد فرد سالمى داشته باشیم و اساساً آحاد و افراد هستند که جامعه انسانى را تشکیل مى دهند و روشن است که برخوردارى فرد فرد انسان ها از سلامت روحى و اخلاقى نیاز دارد به وضع یک سرى از قوانین و مقرّرات فردى در قالب واجب، حرام، مستحب و مکروه که فقه اسلامى جوابگوى آن است.
1 . نهج البلاغه، حکمت 252 .
