حقیقت این است که زمان و مکان در هر علمى تعریفى مخصوص به خود داشته و باید با تعریف آن علم لحاظ شود. در لغت، زمان به معناى «وقت» و مکان به معناى «موضع و محل» آمده است. از دید علمى زمان عبارت است از مقدار حرکت وضعى و انتقالى زمین که با نصف النهار سنجیده مى شود، و مکان (مکان هندسى) شکلى است که جمیع نقاطش داراى یک خاصیّت مشخص و نقاط خارج از آن شکل فاقد این خاصیّت باشد. به بیان دیگر مجموع نقاطى را که همه از یک خاصیّت معلوم و مشخص بهره مند باشند، مکان هندسى مى گویند.
از دید فلسفى نیز طبق نظر اکثر فلاسفه، زمان امرى واقعى و حقیقى بوده و عبارت است از مقدار حرکت، حتى در میان متأخران از فلاسفه اسلامى، زمان بُعد چهارم مادّه تلقى شده است.
با توجّه به تعاریف فوق، شکى نیست که زمان و مکان مورد بحث ما، زمان و مکان به معناى علمى یا فلسفى آن نیست، زیرا زمان و مکان از امور تکوینى بوده و خارج از حیطه انسان است و قهراً نمى تواند دخالت و تأثیرى آن چنان در فتوا و استنباط احکام داشته باشد.
همچنین باید گفت: زمان و مکان به معناى رایج آن در میان عرف، هر چند ممکن است در احکام و موضوعات و ملاکات آن اخذ شده باشد بدین صورت که مثلا زمان، گاه شرط وجوب (حلول ماه رمضان براى وجوب صوم) و گاه شرط واجب (حلول ذى حجّه براى وجوب حج) در نظر گرفته شده است; ولى این معنا از زمان و مکان مورد بحث نیست، بلکه مراد ما از زمان و مکان، ویژگیهاى هر عصر و هر محیط است که مى تواند روى موضوعات احکام، اثر بگذارد یا به صورت قرینه حالیّه بر مفاهیم نصوص تأثیرگذار باشد. به بیان دیگر و جامع تر تأثیر زمان و مکان در استنباط، به سه نحو قابل تصویر است:
الف) تأثیر زمان و مکان نزول، یا صدور، یکى از قرائن عقلیّه متن شرعى: براى استنباط از یک متن، لازم است همه قرائن لفظیّه و عقلیّه، متّصله و منفصله را ملاحظه کرد و روشن است که فضاى نزول یک آیه و یا فضاى صدور یک روایت و شرایط زمانى و مکانى و جوّ حاکم در زمان نزول یا صدور، یکى از قرائن عقلیّه متّصله به حساب مى آید.
ب) تأثیر زمان و مکان استنباط فقیه در شناخت موضوع حکم: شکى نیست که زمان یا مکانى که فقیه در آن، به استنباط حکمى مى پردازد در تعیین و تشخیص موضوع، اثر دارد و مثلا سبب مى شود که فقیه به این نتیجه برسد که بازى با شطرنج حرام نیست، زیرا در این ظرف زمانى یا مکانى جزء مصادیق قمار که موضوع دقیق حکم حرمت است، قرار نمى گیرد. یا مثلا در آیه (وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ)دستور به مشورت و اتکا بر آرا در اداره جامعه داده شده و همان طور که مى بینیم موضوع مشورت متناسب با سنتها و عرف جوامع تغییر شکل داده و از آن حالت بسیط در آمده و تبدیل به یک نظام مدوّن و سیستماتیک شده است به طورى که اتکا بر آراى مردم در تصمیم گیریهاى کلان جامعه، امرى الزامى تلقى مى شود. روشن است که با سیر صعودى تحوّلات جوامع و تکامل عقلانى آن، مصادیق جدیدتر و مناسب ترى نیز براى موضوع مشورت پدید خواهد آمد.
ج) تأثیر زمان و مکان در تأمّلات و دقّتهاى فقیه در متون: شرایط زمانى و مکانى ممکن است سبب شود که فقیه با نگاه تازه اى به نصوص شرعیّه بنگرد و مثلا تشکیل حکومت دینى و قرارگرفتن فقیه بر کرسى قیادت و رهبرى و نیازهاى فراوانى که دراین زمان خاص بوجود آمده، سبب مى شود فقیه قائد با تأمّل و دقت تازه اى به نصوصى که بیانگر احکام مرتبط به حکومت و شئون آن است بنگرد و به نتایج جدیدى، چه در عرصه موضوعات و چه در حوزه احکام برسد و یا ملاحظه مشکلات فعلى در رمى جمرات و ازدحام خطرآفرین در ایّام حج، ممکن است فقیه جامع الشرایطى را وادار سازد تأمّل جدیدى را در نصوص مربوطه اعمال کند و به فهم تازه اى دست یابد.
به نظر مى رسد مقصود از زمان و مکان و تأثیر آن در عنوان این نوشتار بیشتر ناظر به قسم دوم و سوم است.
ناگفته پیداست که همراهى و همخوانى اجتهاد با عنصر زمان و مکان هیچ گاه به اصول و مبانى اصیل کتاب و سنّت و قواعد اجتهاد لطمه اى وارد نکرده است، زیرا فروع و احکام جزئى با ملاحظه زمان و مکان در پرتو کلیّاتِ خطابات استخراج مى گردد و اصول کلى خطابات شرع همواره پابرجاست.
1. لسان العرب، ج 6، ص 86، مادّه «زمن».
2. لغت نامه دهخدا، مادّه «مکان».
3. نهایة الحکمة، ج 1، ص 273.
4. شورى، آیه 38.
