در میان فقها و محدّثان اهل سنّت نیز تقسیمات مختلفى براى کتب فقهى دیده مى شود که بعضى با آنچه در میان امامیّه مشهور است قریب الافق مى باشد و بعضى کاملا متفاوت است اکنون به سراغ تقسیمات چند فقیه و محدّث معروف اهل سنّت مى رویم:
1. در صحیح بخارى تقسیم ابواب فقه و فضایل به صورت زیر دیده مى شود:
الف) بعد از ذکر آغاز نبوّت پیامبر اکرم و کتاب ایمان و علم به سراغ عبادات مى رود. از وضو گرفته تا حج و صوم، در هفت باب آنها را بیان مى کند.
ب) سپس به سراغ ابواب معاملات مى رود و در نه باب (از بیع شروع کرده و به هبه ختم مى کند) آنها را آورده است.
ج) در بخش سوم شهادات، وصایا و جهاد را آورده است.
د) در بخش چهارم کتاب هاى نکاح، طلاق، خلع، لعان و نفقات که مربوط به تشکیل خانواده است، ذکر مى کند.
هـ ) در بخش پنجم اطعمه و اشربه و ذبایح و صید و اضاحى (قربانى) را آورده است و در این بخش روایاتى را در مسائل طبّى در دو کتاب آورده است.
و ) در بخش ششم به قسمتى از آداب، تحت عنوان کتاب اللباس و کتاب الأدب و الاستیذان (اذن طلبیدن و سلام کردن براى ورود در خانه ومانند آن) و کتاب الدعوات (دعا کردن) اشاره مى کند.
ز ) و در بخش هفتم کتاب الاَیمان و النذر و الفرائض و مواریث آمده است.
ح ) و در بخش هشتم حدود و دیات و احکام مرتدّ و مانند آن را ذکر کرده است.
در لابه لاى این کتب، کتاب هاى دیگرى دیده مى شود درباره فضایل صحابه و فضائل قرآن و لیلة القدر و مانند آن که در ظاهر ارتباط چندانى با کتاب هاى قبل و بعد آن ندارد.
در مجموع نظم خاص منطقى بر مجموع این کتاب حکم فرما نیست مثلا اوّلین کتاب، کتاب «بدء الوحى» و آخرین کتاب (کتاب 43) کتاب «التوحید» است و در لابه لاى این کتاب ها کتبى به عنوان بدء الخلق و کتاب التفسیر و امثال آن دیده مى شود که ظاهراً با کتاب هاى قبل و بعد مربوط نیست و همچنین کتاب هایى را در کنار هم قرار داده که هیچ ارتباطى با یکدیگر ندارد مانند کتاب بدء الخلق که هفدهم و کتاب التفسیر که هیجدهمین کتاب است.
البتّه نمى توان از کسانى که در آغاز راه براى تنظیم ابواب فقه و حدیث بوده اند بیش از این انتظار داشت زیرا آنها بیش از آنچه براى تنظیم ابواب تلاش مى کردند براى جمع احادیث اهتمام مىورزیدند.
2. تقسیم ابواب فقه در صحیح مسلم از جهاتى بى شباهت به صحیح بخارى نیست ولى تفاوت قابل ملاحظه اى با آن دارد.
در بخش اوّل بعد از کتاب الإیمان، عبادات و مقدّمات آن را بیان مى کند.
در بخش دوم نکاح و طلاق و کتاب هاى وابسته به آن ذکر شده است.
در بخش سوم معاملات و مسائل مالى از جمله ارث، وصیّت، عتق را متذکّر مى شود.
در بخش چهارم حدود، دیات، قصاص و احکام محاربین و جهاد و حکومت را آورده است.
در بخش پنجم احکام صید و ذباحه، اضحیه، اطعمه و اشربه و بخشى از آداب مانند لباس، زینت و سلام و مانند آن آمده است.
در بخش ششم فضایل صحابه، ذکر، دعا و استغفار و صفات منافقین و احکام آنها را آورده است.
در بخش هفتم مسائل مربوط به بهشت و نعمت هاى بهشتى و اشراط الساعة ذکر شده است.
در بخش هشتم که آخرین بخش است کتاب زهد و رقائق و قسمت هاى از تفسیر آیات قرآنى آمده است.
3. از جمله از فقهاى معروفى که نظم نسبتاً منطقى به کتب فقهى داده، فقیه معروف به ابن قدامه از فقهاى قرن هفتم در کتاب «مغنى» است; او نخست به سراغ ابواب عبادات رفته و در 11 باب آنها را به ترتیب ذکر کرده است، سپس به سراغ ابواب معاملات و آنچه وابسته به آن است رفته و آن را در 22 کتاب به شکل مطلوبى منظّم ساخته است ولى متأسّفانه کتاب فقهى او تکمیل نشده و سایر ابواب فقه در آن نیامده است.
4. غزالى دانشمند شافعى مذهب و متوفّاى آغاز قرن ششم، در کتاب معروف «إحیاء العلوم» که ترکیبى است از مسائل فقهى و اخلاقى، تمام احکام و مقرّرات اسلام را به چهارگروه تقسیم کرده، عبادات، عادات، منجیات و مهلکات و هر گروه را به ده کتاب تقسیم نموده است.
5. یکى از فقهاى معاصر اهل سنّت به نام وهبه زحیلى در کتاب «الفقه و ادلّته» مجموع کتب فقهى را به شش قسم به ترتیب زیر تقسیم کرده است:
قسم اوّل عبادات است که شامل نُه باب مى شود: 1. طهارات (مقدّمات الصلاة) 2. صلاة و احکام الجنائز 3. صیام و اعتکاف 4. زکات 5. حج و عمره 6. اَیمان و نذر و کفّارات 7. حظر و اباحه و اطعمه و اشربه 8. ضحایا و عقیقه و ختان 9. صید و ذباحه.
قسم دوم نظریات فقهیه که شامل نظریات: حق اموال، ملکیّت، عقد، المؤیدیّات الشرعیه، فسخ و أهم ما اقتبسه القانون المدنى من الفقه الاسلامى (مهمترین چیزى که قانون مدنى از فقه اسلامى اقتباس کرده است) مى باشد.
قسم سوم عقود یا تصرّفات مدنى مالى که 18
فصل براى آن ذکر کرده: از بیع شروع مى شود و به بحث حجر پایان مى یابد.
قسم چهارم ملکیّت و توابع آن است : باب اوّل ملکیّت و خصائص آن در پنج فصل، باب دوم توابع ملکیّت در 12 فصل.
قسم پنجم فقه عام: باب اوّل حدود شرعیّه که در شش فصل بیان شده است. باب دوم تعزیرات. باب سوم احکام جنایات و قصاص و دیات. باب چهارم جهاد. باب پنجم قضا. باب ششم نظام الحکم فى الاسلام (حکومت اسلامى).
قسم ششم احوال شخصیه است که در شش باب بیان شده است : ازدواج، طلاق، حقوق اولاد، وصایا، وقف و میراث.
تقسیمات این دانشمند نسبت به مباحث فقهى علاوه بر اشکالاتى که به نمونه آن اشاره شد در بعضى از قسمت ها تقسیم نامأنوسى به نظر مى رسد که با کتب فقهیه متعارف سازگار نیست و در واقع مخلوطى است از فقه سنّتى و بعضى از مباحث حقوق عصرى.
6. در کتاب «الفقه على المذاهب الاربعه» که دراین اواخر یکى از دانشمندان اهل سنّت به نام عبدالرحمن الجزیرى تنظیم کرده مباحث فقه به پنج بخش تقسیم شده:
بخش اوّل: عبادات. بخش دوم و سوم: معاملات. بخش چهارم: احوال شخصیه (نکاح و طلاق و مانند آن) بخش پنجم: حدود و قصاص و تعزیرات.
1 . «رقائق» جمع «رقیقه» به معناى چیزى است که سبب رقّت قلب و تأثیر در آن مى شود، خواه آیه اى از قرآن باشد یا حدیث یا موعظه خطیبى یا پدیده اى از پدیده هاى شگفت انگیز آفرینش. (التاج الجامع للأصول، (قسمت پاورقى) شیخ منصور على ناصف، ج 5، ص 159) .
2 . تعجّب است چگونه ایشان صید و ذباحه و ختان و اطعمه و اشربه را جزء عبادات شمرده است در حالى که هیچ کدام از اینها قصد قربت در آن شرط نیست بعضى نیاز به گفتن بسم الله دارد و بعضى نیاز به آن هم ندارد.
