قرآن کریم در سوره نور، فرموده است: «(وَالَّذِینَ یَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثُمَّ لَمْ یَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِینَ جَلْدَةً وَلاَ تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهَادَةً أَبَداً وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ * إِلاَّ الَّذِینَ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذَلِکَ وَأَصْلَحُوا فَإِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ); آنان که به زنان پاکدامن تهمت زنا مى زنند و چهار شاهد نمى آورند، 80 تازیانه بر آنان زنید و ابداً هیچ شهادتى از آنان نپذیرید، و آنان فاسق اند، مگر کسانى که پس از آن توبه کرده و اصلاح (عمل شایسته) انجام دهند، زیرا خداوند آمرزنده مهربان است».(1)

در آیه شریفه اوّل به ترتیب سه کیفر براى قاذف (تهمت زننده) مشخص فرموده است:

1. 80 تازیانه بخورد.

2. شهادت او در محکمه پذیرفته نمى شود.

3. انسان قاذف فاسق است.

در صدر آیه دوم یک استثنا زده و فرموده است: (إِلاَّ الَّذِینَ تَابُوا) ; مگر کسانى که توبه کنند.

در این آیه یک سؤال وجود دارد که آیا مرجع این استثنا همین کیفر سوم است که مفاد استثنا آن باشد که تهمت زننده پس از توبه فاسق نیست، امّا عدم پذیرش شهادتش و تازیانه حتّى پس از توبه به قوّت و اعتبار خود باقى است یا آنکه مرجع استثنا هر سه مورد باشد یعنى اگر قاذف توبه کند، هر سه کیفر از او برداشته مى شود؟

قدر مسلم بین مذاهب(2) آن است که استثنا، شامل کیفر اوّل نمى شود; یعنى توبه او مانع از اجراى حدّ نیست. اما در مورد کیفر دوم اختلاف است. عدّه اى مى گویند استثنا فقط به جمله اخیر بر مى گردد و عدّه اى مى گویند شامل جمله دوم و سوم است.

حنفى ها، حسن بصرى، نخعى و سعید بن جبیر و سایر فقهاى تابعى برآنند که استثنا مختص جمله اخیر است; بنابراین شهادت تهمت زننده حتّى پس از توبه در محکمه پذیرفته نیست. امامیّه(3) و جمعى از اهل سنّت، (مالک، احمد و شافعى) قائل اند که این استثنا مشتمل بر هر دو جمله است. بنابراین شهادت قاذف پس از توبه قابل قبول است.

بازگشت این اختلاف به یک قاعده اصولى است و آن اینکه: آیا استثنا وارد بر جملات متعدّده به همه جمله ها بر مى گردد، یا به جمله آخر بازگشت مى کند؟

شافعى و مالک مى گویند: به همه بر مى گردد و غالب امامیّه و حنفى ها قائلند که به همان جمله اخیر بازگشت مى کند.(4)

1. نور، آیات 5-4.

2. جواهرالکلام، ج 41، ص 428 .
3. همان مدرک، ص 37; تفسیر نمونه، ج 14، ص 371 .
4. تفسیر آیات الاحکام من القرآن، ج 2، ص 70 .