ائمّه مذاهب اربعه خود نیز اعلام داشته اند: فتواى ما آخرین کلام نیست، بلکه هر کس حق دارد ادلّه را ملاحظه کند و نظر دهد، خواه مطابق فتواى ما باشد یا خیر، به متن سخن آنها توجّه کنید:
ابوحنیفه مى گوید:
«حرام على من لم یعرف دلیلی أن یفتی بکلامی; بر کسى که دلیل مرا (بر فتوایم) نمى داند، حرام است که طبق سخن من فتوا دهد».
و نیز مى گوید: «اذا قلت قولا یخالف کتاب الله تعالى و خبر الرّسول فاترکوا قولی; هرگاه فتوایى دادم که با کتاب خدا و یا خبرى که از پیامبر(صلى الله علیه وآله)رسیده مخالف بود، فتواى مرا کنار بگذارید».
مالک بن انس مى گوید:
«إنّما أنا بشر أخطىء و أصیب، فانظروا فی رأیی فکلّ ما وافق الکتاب و السنّة فخذوه و کلّ ما لم یوافق الکتاب و السّنة فاتْرکوه; من بشرم، گاهى به خطا مى روم و گاه به واقع دست مى یابم، در فتوایم دقت کنید، آنچه موافق کتاب و سنّت بود بگیرید و آنچه موافق نبود، ترک نمایید».
امام شافعى مى گوید:
«إذا وجدتم فی کتابی خلاف سنّة رسول الله فقولوا بسنّة رسول الله و دعوا ما قلت; هرگاه در کتاب من خلاف سنّت پیامبر(صلى الله علیه وآله) را یافتید، سنّت پیامبر را بگیرید و گفته مرا رها سازید».
در جاى دیگر مى گوید:
«إذا رأیتمونى أقول قولا و قد صحّ عن النبى(صلى الله علیه وآله)خلافه فاعلموا أن عقلی قد ذهب; هرگاه مشاهده کردید من چیزى را گفتم و از پیامبر(صلى الله علیه وآله) خلاف آن رسیده، بدانید که عقل خود را از دست داده ام».
احمد حنبل مى گوید:
«لا تُقلّدْنى و لا تُقلِّد مالکاً و لا الشّافعی و لا الأوزاعی و لا الثوری و خذ من حیث أخذوا; از من تقلید مکن، از مالک، شافعى، اوزاعى و ثورى نیز تقلید مکن بلکه وظیفه و تکلیف شرعى خود را از آنجا بگیر که آنها گرفتند».
در جاى دیگر مى گوید:
«رأى الاوزاعی و رأى المالک و رأى أبی حنیفة کلّه رأی و هو عندی سواء و انّما الحجّة فى الآثار; رأى أوزاعى، مالک و ابوحنیفه همه رأى و نزد من مساوى هستند و حجّت اصلى در آثار و اخبار رسیده (از پیامبر) است».
1 . «ابن عبدالبر» در «الانتقاء فى فضائل الثلاثة الائمة الفقهاء» ص145، «ابن قیم» در «اعلام الموقعین» ج 2، ص 309 و «ابن عابدین» در حاشیه اش بر «البحر الرائق» ج 6، ص 293 و در «رسم المفتى»، ج 7، ص 29 و 30 و «شعرانى» در «العهود المحمّدیه»، ص 634 این جمله را نقل کرده اند.
2 . «ابن عبدالبر» در کتاب جامع بیان العلم و فضله، ج 2، ص 32 و «ابن حزم» در «اصول الاحکام»، ج 6، ص 149 و ایقاظ الهمم، ص62 این سخن را آورده اند.
3 . مالک بن انس بن مالک مدنى، فقیه و یکى از بزرگان است او امام دارالهجرة (مدینه) بوده است. عبدالرزاق درباره او گفته است: مالک، موثّق، مورد اعتماد، پرهیزکار، فقیه و عالم بوده است. (تهذیب التهذیب، ج 10، ص 7-5).
4 . الإحکام (ابن حزم)، ج 6، ص 790 ; تهذیب التهذیب (إبن حجر)، ج 10، ص 8.
5 . ذم الکلام، ج 3، ص 47، ح 1 ; تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، ج 51، ص 386.
6 . ابوالقاسم سمرقندى در امالى آن را آورده. تاریخ مدینه دمشق، ج 51، ص 387.
7 . إعلام الموقعین، ج 2، ص 201.
8 . جامع بیان العلم و فضله (ابن عبدالبر)، ج 2، ص 149.
