از آنچه گذشت تأثیر عمیق «فقه» در اعتقادات و اخلاق و اینکه اخلال در «فقه» ـ که ثلث دین یعنى شریعت را منعکس مى کند ـ سبب اخلال در دو ثلث دیگر مى شود به خوبى روشن شده است، ولى نکته قابل توجّه این است که ـ به عکس ـ اخلال در اعتقاد و اخلاق نیز سبب اخلال در عمل به شریعت مى شود.
گواه روشن بر این مدعا نکات اخلاقى و مسائل اعتقادى فراوانى است که در سرتاسر فقه پیدا مى شود و ذیلا به تعدادى از آنها اشاره مى گردد:
الف) بخش عمده اى از فقه را عبادیّات تشکیل مى دهد که قوامش به نیّت خالص و قصد قربتى است که به مسائل اخلاقى و اعتقادى بر مى گردد، حتّى در اعمال توصّلى نیزگرچه قصد قربت، شرط صحّت عمل نیست ولى شکى نیست که سبب کمال آن مى شود.
همه فقها اتفاق نظر دارند که خلوص از ریا در مطلق عبادات شرط است و اگر کسى از عبادتى قصد ریا داشته باشد عملش باطل است و مرتکب معصیت کبیره شده است زیرا به خداى متعال شرک ورزیده است و حتّى اگر بعضى از اجزاى واجب و یا مستحب عمل عبادى را به قصد ریا بجا آورد و یا اصل عمل براى خدا باشد ولى انجام آن در مکانى خاص مثل مسجد و یا زمانى خاص مثل اوّل وقت به قصد ریا باشد، باطل است.
در روایاتى از پیامبر اکرم و امامان اهل بیت(علیهم السلام)نقل شده، نیز آمده است: قال الله عزّ و جلّ: «أنا خیر شریک، من أشرک معی غیری فی عمل عمله لم أقبله إلاّ ما کان لی خالصاً; خداوند عزّ و جلّ فرمود: هر کس دیگرى را در اعمال خود با من شریک کند عمل او را قبول نخواهم کرد مگر اینکه خالصانه براى من انجام دهد». و نیز آمده است: «إنّک لن یتقبّل من عملک إلاّ ما اخلصت فیه; هرگز عملت مورد قبول واقع نمى شود مگر اینکه خالصانه آن رابجا آورى».
ب) در بعضى از روایات آمده که حسن خلق گناهان را ذوب مى کند و سوء خلق عمل را به فساد مى کشاند (إنّ حسن الخلق یذیب الخطیئة... و إنّ سوء الخلق لیفسد العمل...).
ج) صدقات مستحبّه که در «فقه» خصوصیات و جزئیاتش آموخته مى شود مطابق آیه (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالاَْذَى) با منّت و آزار که از رذائل اخلاقى است باطل و محو مى شود.
د) از روایت امام صادق(علیه السلام) بدست مى آید که اعمال عبادى که علم «فقه» جایگاه فراگیرى آن است با رذائل اخلاقى نظیر عجب، نسیان گناه و بى توجّهى نسبت به آن و زیاد شمردن عمل صالح، حبط مى شود: «قال إبلیس: إذا استمکنت من ابن آدم فى ثلاث لم أبال ما عمل، فإنّه غیر مقبول منه: إذا استکثر عمله و نسی ذنبه و دخله العجب; ابلیس گفت اگر در سه چیز بر فرزند آدم، سلطه پیدا کنم از اعمال صالحه اى که بجا مى آورد باکى ندارم چون مى دانم که مورد قبول واقع نمى شود: زمانى که عملش را زیاد به حساب آورد و گناهانش را فراموش کند و به عُجب مبتلا گردد».
هـ ) در حدیثى از رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) تصریح شده است که اعمال صالحه اى که غایت علم فقه است و فقه زمینه ساز آن مى باشد بدون ورع و حسن خلق و بردبارى ثمرى ندارد: «ثلاثة من لم تکن فیه لم یقم له عمل: ورع یحجزه عن معاصى الله عزّ و جلّ، و خلق یُداری به الناس، و حلم یردّ به جهل الجاهل; سه چیز است که اگر در کسى نباشد عملى براى او استوار نمى شود: ورعى که او را از معصیت خداى عزّ و جلّ منع کند و حسن خلقى که به توسّط آن با مردم مدارا کند و حلمى که به وسیله آن، جهالت انسان جاهل را پس زند».
1 . کافى، ج 2، ص 74، ح 3 .
2 . حجرات، آیه 13 .
3 . عروة الوثقى کتاب الصّلاة، فصل النیّة، مسأله 8 .
4 . بحارالانوار، ج 68، ص 395، ح 74 .
5 . بقره، آیه 264 .
6 . خصال، ص 112، ح 86 .
7 . بحارالانوار، ج 67، ص 305، ح 21 .
