(آیه 161) از این به بعد خلاصه اى است از بحثهاى این سوره که در زمینه مبارزه با شرک و بت پرستى بیان شد. نخست در برابر عقاید و ادّعاهاى دور از منطق مشرکان و بت پرستان، خداوند به پیامبر خود دستور مى دهد «بگو: پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده» (قُلْ إِنَّنِى هَدَینِى رَبِّى إِلَى صِرَاط مُسْتَقِیم).
این راه راست همان جادّه توحید و یکتاپرستى و درهم کوبیدن آیین شرک و بت پرستى است. ذکر کلمه «قل» در این آیات و مانند آنها در متن قرآن، براى حفظ اصالت قرآن و نقل عین کلماتى است که بر پیامبر وحى شده. به تعبیرى دیگر، پیامبر هیچ گونه تغییرى در الفاظى که بر او وحى مى شد نمى داد، حتّى کلمه «قل» را که خطاب پروردگار به اوست، ذکر مى کرد.
سپس «صِراط مستقیم» را در این آیه و دو آیه بعد توضیح مى دهد. نخست مى گوید: «آیینى است پابرجا» و ضامن سعات دین و دنیا (دِینًا قِیَمًا).
و از آنجا که عربها علاقه خاصى به ابراهیم نشان مى دادند، حتّى آیین خود را به عنوان آیین ابراهیم معرّفى مى کردند، اضافه مى کند: «آیین ابراهیم» همین است که من به سوى آن دعوت مى کنم، نه آنچه شما به او بسته اید (مِلَّةَ إِبْرهِیمَ).
همان کسى «که از آیینهاى خرافى روى برگرداند» (حَنِیفًا).
«حنیف» به معنى شخص یا چیزى است که تمایل به سویى پیدا کند، ولى در اصطلاح قرآن به کسى گفته مى شود که از آیین باطل زمان خود روى گرداند و به آیین حق توجّه کند.
گویا این تعبیر پاسخى است به گفتار مشرکان که مخالفت پیامبر را با آیین بت پرستى، که آیین نیاکان عرب بود، نکوهش مى کردند. پیامبر در پاسخ آنها مى گوید: این سنت شکنى و پشت پا زدن به عقاید خرافى محیط، تنها کار من نیست، ابراهیم که مورد احترام همه ماست نیز چنین کرد.
سپس براى تأکید مى افزاید: «و از مشرکان نبود» (وَ مَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ).
(آیه 162) این آیه که ادامه آیه قبل است به پیامبر دستور مى دهد «بگو: نماز و تمام عبادات من، و زندگى و مرگ من، همه براى خداوند پروردگار جهانیان است» (قُلْ إِنَّ صَلاَتِى وَ نُسُکِى وَ مَحْیَاىَ وَ مَمَاتِى لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ).
واژه «نسک» در اصل به معناى عبادت است. از این رو به شخص عبادت کننده «ناسک» گفته مى شود. این کلمه بیش تر درباره اعمال حج به کار مى رود و مى گویند: مناسک حج. ولى ظاهر این است که هر عبادتى را شامل مى شود.
(آیه 163) در این آیه براى تأکید و ابطال هرگونه شرک و بت پرستى، اضافه مى کند: «همتایى براى او نیست» (لاَ شَرِیکَ لَهُ).
سرانجام مى فرماید: «و به همین مأمور شده ام; و من نخستین مسلمانم» (وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ).
نخستین مسلمان بودن پیامبر اسلام(ص) یا از نظر کیفیت و اهمّیت اسلام اوست زیرا درجه تسلیم و اسلام او بالاتر از همه انبیا بود یا نخستین فرد از این امّت بود که آیین قرآن و اسلام را پذیرفت.
(آیه 164) در این آیه از راه دیگرى منطق مشرکان را مورد انتقاد قرار داده مى گوید «بگو: آیا غیر خدا، پروردگارى را بطلبم، در حالى که او پروردگار همه چیز است؟!» (قُلْ أَغَیْرَاللَّهِ أَبْغِى رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ کُلِّ شَىْء).
سپس به جمعى از مشرکان کوتاه فکر که خدمت پیامبر(ص) رسیدند و گفتند: تو از آیین ما پیروى کن اگر بر خطا باشد گناه تو به گردن ما، پاسخ داده مى فرماید: «هیچ کس عمل (بدى) جز به زیان خودش، انجام نمى دهد; و هیچ گنهکارى گناه دیگرى را متحمّل نمى شود» (وَ لاَتَکْسِبُ کُلُّ نَفْس إِلاَّ عَلَیْهَا وَ لاَتَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى).
«سپس بازگشت همه شما به سوى پروردگارتان است; و شما را از آنچه در آن اختلاف داشتید، خبر خواهد داد» (ثُمَّ إِلَى رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ).
(آیه 165) در آخرین آیه سوره أنعام به اهمّیت مقام انسان و موقعیت او در جهان هستى اشاره مى کند تا بحثهاى گذشته در زمینه تقویت پایه هاى توحید و مبارزه با شرک تکمیل گردد.
نخست مى فرماید: «او کسى است که شما را جانشینان (و نمایندگان خود) در زمین ساخت» (وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَکُمْ خَلاَئِفَ الاَْرْضِ).
انسانى که نماینده خدا در روى زمین است و همه منابع این جهان در اختیار او گذارده شده و فرمان فرمانرواییش بر تمام موجودات از جانب پروردگار صادر شده است، نباید آن چنان خود را سقوط دهد که از جمادى هم پست تر گردد و در برابر آن سجده کند.
سپس به اختلاف استعدادها و تفاوت مواهب جسمانى و روحى مردم و هدف از این اختلاف و تفاوت اشاره کرده مى گوید: «و درجات بعضى از شما را بالاتر از بعضى دیگر قرار داد، تا شما را بهوسیله آنچه در اختیارتان قرار داده بیازماید» (وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْض دَرَجَات لِیَبْلُوَکُمْ فِى مَا ءَاتَیکُمْ).
و در پایان آیه ضمن اشاره به آزادى انسان در انتخاب راه خوشبختى و بدبختى، نتیجه این آزمایشات را چنین بیان مى کند: «به یقین پروردگار تو سریع العقاب و آمرزنده مهربان است» کیفر کسانى را که از بوته امتحان نادرست درآیند، زود مى دهد; و نسبت به حق پویان مهربان است (إِنَّ رَبَّکَ سَرِیعُ الْعِقَابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِیمٌ).
