این آیه در حقیقت بیان نمونه اى است از آنچه در آیات قبل گذشت و به کافران هشدار مى دهد که به اموال و ثروت و زیادى نفرات مغرور نشوند که سودى به حالشان ندارد. یک شاهد زنده این موضوع جنگ بدر است. مى فرماید: «در دو گروهى که (در میدان جنگ بدر،) با هم روبه رو شدند، نشانه (و درس عبرتى) براى شما بود» (قَدْ کَانَ لَکُمْ ءَایَةٌ فِى فِئَتَیْنِ الْتَقَتَا).

«یک گروه، در راه خدا نبرد مى کرد; و جمع دیگرى که کافر بود» در راه شیطان و بت (فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِى سَبِیلِ اللَّهِ وَ أُخْرَى کَافِرَةٌ).

سپس مى افزاید: «در حالى که آنها (گروه مؤمنان) را با چشم خود، دو برابر آنچه بودند، مى دیدند» (یَرَوْنَهُمْ مِثْلَیْهِمْ رَأْىَ الْعَیْنِ).

چنانکه در آیه 44 سوره أنفال بدان اشاره شده است، خدا مى خواست پیش از آغاز جنگ تعداد مسلمانان در نظر آنان کم جلوه کند تا با غرور و غفلت وارد جنگ شوند و پس از شروع جنگ، دو برابر جلوه کند. و این خود عاملى براى وحشت و شکست آنها شد. به عکس، خداوند عدد دشمنان را در نظر مسلمانان کم جلوه داد تا بر قدرت و قوّت روحیه آنها بیفزاید.

سپس مى افزاید: «و خداوند، هر کس را بخواهد (و شایسته بداند)، با یارى خود، تأیید مى کند» (وَاللَّهُ یُؤَیِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یَشَاءُ).

در پایان آیه مى فرماید: «در این، عبرتى است براى بینایان» (إِنَّ فِى ذلِکَ لَعِبْرَةً لاُِولِى الاَْبْصَارِ).(1)

آنها که چشم بصیرت دارند و حقیقت را آن چنان که هست مى بینند، از این پیروزى همه جانبه افراد باایمان درس عبرت مى گیرند و مى دانند سرمایه اصلى پیروزى، ایمان است و ایمان.

(آیه 14) در آیات گذشته سخن از کسانى بود که تکیه بر اموال و فرزندانشان در زندگى دنیا داشتند و به آن مغرور شدند و خود را از خدا بى نیاز دانستند، این آیه در حقیقت تکمیلى است بر آن سخن. مى فرماید: «محبّت امور مادّى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسبهاى ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است»; تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند (زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَالْبَنِینَ وَالْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَالاَْنْعَامِ وَالْحَرْثِ).(2)

در تفسیر آیه آنچه صحیح به نظر مى رسد این است که زینت دهنده خداوند است زیرا اوست که عشق به فرزندان و مال و ثروت را در نهاد آدمى ایجاد کرده تا او را آزمایش کند و در مسیر تکامل و تربیت به پیش ببرد.

ولى «اینها (در صورتى که هدف نهایى آدمى را تشکیل دهند،) سرمایه زندگى پست (مادّى) است; و سرانجام نیک (و زندگى والا و جاویدان)، نزد خداست» (ذلِکَ مَتَاعُ الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَاللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ المَـَابِ).

درست است که بدون این وسائل نمى توان زندگى کرد، حتّى پیمودن راه معنویت و سعادت نیز بدون وسائل مادّى غیرممکن است، امّا استفاده کردن از وسایل در این مسیر، مطلبى است و دلبستگى فوق العاده و پرستش آنها و هدف نهایى بودن مطلب دیگر ـ دقّت کنید.

(آیه 15) با توجّه به آنچه در آیه قبل درباره اشیاى مورد علاقه انسان در زندگى مادّى دنیا آمده بود، در اینجا در یک مقایسه به مواهب خداوند در جهان آخرت و قوس صعودى تکامل انسان اشاره کرده مى فرماید: «بگو: آیا شما را از چیزى آگاه کنم که از این (سرمایه هاى مادّى)، بهتر است؟» (قُلْ أَؤُنَبِّئُکُمْ بِخَیْر مِنْ ذلِکُمْ).

سپس به شرح آن پرداخته مى افزاید: «براى کسانى که پرهیزگارى پیشه کرده اند، (و از این سرمایه ها، در راه مشروع و حق و عدالت، استفاده مى کنند،) در نزد پروردگارشان (در جهان دیگر)، باغهایى است که نهرها از پاىِ درختانش مى گذرد; همیشه در آن خواهند بود; و همسرانى پاکیزه، و خشنودى خداوند (نصیب آنهاست). و خدا به (امورِ) بندگان، بیناست» (لِلَّذِینَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَادِ).

قرآن مجید در این آیه به افراد باایمان اعلام مى کند که اگر به زندگى حلال دنیا قناعت کنند و از لذّات نامشروع و هوسهاى سرکش و ظلم و ستم به دیگران بپرهیزند، خداوند لذّاتى برتر و بالاتر در جهت مادّى و معنوى، که از هرگونه عیب و نقص پاک و پاکیزه است، نصیبشان خواهد کرد.

(آیه 16) در این آیه به معرّفى بندگان پرهیزگار که در آیه قبل به آن اشاره شده بود پرداخته و شش صفت ممتاز براى آنها برمى شمرد:

1. آنان با تمام دل و جان متوجّه پروردگار خویشند و ایمان، قلب آنها را روشن ساخته و به همین دلیل، در برابر اعمال خویش احساس مسؤولیت مى کنند. مى فرماید: «همان کسانى که مى گویند: پروردگارا ! ما ایمان آورده ایم; پس گناهان ما را بیامرز، و ما را از عذاب آتش، نگاه دار» (الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا ءَامَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ).

(آیه 17) 2. «همانها که (در برابر مشکلات، و در مسیر اطاعت و ترک گناه،) استقامت مىورزند» (الصَّابِرِینَ).

3. «راستگو هستند» (وَالصَّادِقِینَ).

و آنچه در باطن به آن معتقدند، در ظاهر به آن عمل مى کنند و از نفاق و دروغ و تقلب و خیانت به دورند.

4. در برابر خدا «خضوع مى کنند» (وَالْقَانِتِینَ).

و در طریق بندگى و عبودیت خدا بر این کار مداومت دارند.

5. «و (در راه او) انفاق مى کنند» (وَالْمُنْفِقِینَ).

نه تنها از اموال بلکه از تمام مواهب مادّى و معنوى که در اختیار دارند، به نیازمندان مى بخشند.

6. «و در سحرگاهان، استغفار مى نماید» (وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالاَْسْحَارِ).

در آن هنگام که چشمهاى غافلان و بى خبران در خواب است و غوغاهاى جهان مادّى فرونشسته. به همین دلیل، حالت حضور قلب و توجّه خاصّ به ارزش هاى اصیل، در دل مردان خدا زنده مى شود. به پا مى خیزند و در پیشگاه باعظمتش سجده مى کنند و از گناهان خود آمرزش مى طلبند و محو انوار جلال کبریایى او مى شوند.

در حدیثى امام صادق(ع) در تفسیر این آیه فرمود: «هر کس در نماز وتر (آخرین رکعت نماز شب،) هفتاد بار بگوید: أستغفرُاللّهَ ربّى وأتوبُ إلیه، و تا یک سال این عمل را ادامه دهد، خداوند او را از استغفارکنندگان در سحر قرار مى دهد و او را مشمول عفو و رحمت خود مى سازد.»

(آیه 18) به دنبال بحثى که درباره مؤمنان راستین در آیات قبل آمده بود، در این آیه به گوشه اى از دلائل توحید و خداشناسى و بیان روشنى این راه پرداخته مى گوید: «خداوند، (با ایجادِ نظامِ واحد جهان هستى)، گواهى مى دهد که معبودى جز او نیست» (شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لاَإِلَـهَ إِلاَّ هُوَ).

«و فرشتگان و صاحبان دانش، (هرکدام به گونه اى بر این مطلب،) گواهى مى دهند» (وَالْمَلاَئِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ).

«در حالى که (خداوند در تمام عالم) قیام به عدالت دارد» که این عدالت نیز، نشانه بارز وجود اوست (قَائِمًا بِالْقِسْطِ).

با این اوصاف که گفته شد، «معبودى جز او نیست، که هم توانا و هم حکیم است» (لاَإِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ).

بنابراین، شما هم با خداوند و فرشتگان و دانشمندان هم صدا شوید و نغمه توحید سر دهید.

این آیه از آیاتى است که همواره مورد توجّه رسول اکرم(ص) بوده و در مواقع مختلف آن را تلاوت مى فرمود. زبیر بن عوام مى گوید: شب عرفه در خدمت رسول خدا(ص) بودم، شنیدم که مکرّر این آیه را مى خواند.

1. «عِبرَة» در اصل از ماده «عبور» گرفته شده که به معنى گذشتن از حالى به حال دیگر یا از جایى به جاى دیگر است. به اشک چشم «عَبرَه» مى گویند زیرا از چشم عبور مى کند. به کلمات که از زبانها و گوشها مى گذرد نیز «عبارت» مى گویند. عبرت گرفتن از حوادث نیز به خاطر آن گفته مى شود که انسان از آنچه مى گذرد و از حقایقى در پشت سر آن آگاه مى شود.

2. «شهوات» جمع «شهوت»، به معنى علاقه شدید به چیزى است ولى در آیه بالا «شهوات» به معنى مشتهیات (اشیاى مورد علاقه) به کار رفته است.