«فاتحة الکتاب» به معنى آغازگر کتاب (قرآن) است. از روایات استفاده مى شود که این سوره در زمان خود پیامبر(ص) نیز به همین نام شناخته مى شد.
از اینجا دریچه اى به سوى مسأله مهمّى از مسائل اسلامى گشوده مى شود. برخلاف آنچه در میان گروهى مشهور است که قرآن در عصر پیامبر(ص) به صورت پراکنده بود بعد و در زمان ابوبکر یا عمر یا عثمان جمع آورى شد، قرآن در زمان پیامبر(ص) به همین شکل جمع آورى شده بود و سرآغاز آن سوره حمد بوده است. مدارک متعدّدى وجود دارد که قرآن به صورت مجموعه اى که امروز در دست ماست، در عصر پیامبر(ص) و به فرمان او جمع آورى شده بود.
علىّ بن ابراهیم از امام صادق(ع) روایت کرده که رسول خدا(ص) به على(ع) فرمود: «قرآن در قطعات حریر و کاغذ و امثال آن پراکنده است، آن را جمع آورى کنید.»
بعد مى افزاید: على(ع) از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زردرنگى جمع آورى نمود سپس بر آن مهر زد.
حدیث مشهور ثقلین که شیعه و سنّى آن را نقل کرده اند که پیامبر(ص) فرمود: «من از میان شما مى روم و دو چیز گرانبها را به یادگار مى گذارم: کتاب خدا و خاندانم.» نشان مى دهد که قرآن به صورت یک کتاب جمع آورى شده بود.
و اینکه در میان گروهى از دانشمندان معروف است که قرآن پس از پیامبر جمع آورى شده ـ بهوسیله على(ع) یا افراد دیگر ـ باید گفت قرآنى که على(ع) جمع آورى کرد تنها قرآن نبود بلکه مجموعه اى از قرآن، تفسیر و شأن نزول آیات و مانند آن بود.
(آیه 1) مرسوم است که مردم جهان هر کار مهم و پرارزشى را به نام بزرگى از بزرگان آغاز مى کنند. یعنى آن کار را با آن شخصیّت مورد نظر از آغاز ارتباط مى دهند. آیا بهتر نیست که براى پاینده بودن یک برنامه و جاوید ماندن یک تشکیلات، آن را به وجود پایدار و جاودانى ارتباط دهیم که فنا در ذات او راه ندارد؟ از میان وجودها، آنکه ازلى و ابدى است تنها ذات پاک خداست. به همین دلیل باید همه چیز و هرکار را با نام او آغاز کرد و از او استمداد نمود. بدین رو در نخستین آیه قرآن مى گوییم: «به نام خداوند بخشنده بخشایشگر» (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـنِ الرَّحِیمِ).
این کار نباید تنها از نظر اسم و صورت باشد بلکه باید از نظر واقعیت و معنى با او پیوند داشته باشد چراکه این ارتباط آن را در مسیر صحیح قرار مى دهد و از هرگونه انحراف بازمى دارد. به همین خاطر در حدیثى از پیامبر(ص) مى خوانیم: «کُلُّ أَمر ذى بال لَم یُذکَرْ فیهِ اسْمُ اللّهِ فَهُوَ أَبتَرُ» (هر کار مهمّى که با نام خدا آغاز نشود، بى فرجام است.)
امام باقر(ع) فرمود: «سزاوار است هنگامى که کارى را شروع مى کنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم اللّه بگوییم تا پربرکت باشد.»
کوتاه سخن اینکه، پایدارى و بقاى عمل بسته به ارتباطى است که با خدا دارد. به همین مناسبت، خداوند به پیامبر دستور مى دهد که وظیفه خطیر تبلیغ اسلام را با نام خدا آغاز کند. «إقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» (علق/1).
و حضرت نوح هنگام سوار شدن بر کشتى، براى پیروزى بر مشکلات، به یاران خود دستور مى دهد که در موقع حرکت و توقّف کشتى «بسم اللّه» بگویند. (هود/41 و 48). آنها نیز این سفر پرمخاطره را با موفّقیّت و پیروزى پشت سر گذاشتند.
و سلیمان در نامه اى که به ملکه سبا مى نویسد، سرآغاز آن را «بسم اللّه» قرار مى دهد (نمل/30).
روى همین اصل، تمام سوره هاى قرآن با «بسم اللّه» آغاز مى شود تا هدف اصلى از آغاز تا پایان با موفّقیّت و پیروزى و بدون شکست انجام شود. فقط سوره توبه بسم اللّه در آغاز آن ندارد چراکه این سوره با اعلان جنگ به جنایتکاران مکّه و پیمان شکنان شروع شده و این با توصیف خداوند به رحمان و رحیم سازگار نیست.
