این آیه همچنان ادامه بحثهاى مربوط به حج است. نخست مى گوید: «و هنگامى که مناسک (حجّ) خود را انجام دادید، خدا را یاد کنید، همانند یادآورى از پدرانتان (آن گونه که رسم آن زمان بود); بلکه از آن هم بیش تر» (فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ ءَابَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا).
منظور از تعبیر فوق این نیست که هم نیاکانتان را ذکر کنید و هم خدا را; بلکه اشاره اى است به این واقعیت که اگر آنها به خاطر پاره اى از مواهب لایق یادآورى هستند چرا به سراغ خدا نمى روید که عالم هستى از آنِ او و تمام نعمتهاى جهان از ناحیه اوست، صاحب صفات جلال و جمال و ولى نعمت همگان است.
«ذکر خدا» در اینجا تمام اذکار الهى بعد از مراسم را شامل مى شود.
سپس مى افزاید: در این مراسم مردم دو گروهند: «بعضى از مردم مى گویند: خداوندا، به ما در دنیا نیکى عطا کن. ولى در آخرت بهره اى ندارند» (فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فِى الدُّنْیَا وَ مَا لَهُ فِى الاَْخِرَةِ مِنْ خَلاَق).
(آیه 201) «و بعضى مى گویند: پروردگارا، به ما در دنیا نیکى عطا کن، و در آخرت نیز نیکى مرحمت فرما; و ما را از عذاب آتش نگاه دار» (وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فِى الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فِى الاَْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ).
در حقیقت، این قسمت از آیات اشاره به خواسته هاى مردم و اهداف آنها در این عبادت بزرگ است زیرا گروهى هم مواهب مادى دنیا را مى خواهند و هم مواهب معنوى را، بلکه زندگى دنیا را نیز به عنوان مقدّمه تکامل معنوى مى طلبند.
در اینکه منظور از «حسنة» در آیه چیست؟ تفسیرهاى مختلفى براى آن ذکر کرده اند.از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است: «کسى که خدا به او قلبى شاکر و زبان مشغول به ذکر حق و همسرى باایمان که او را در امور دنیا و آخرت یارى کند ببخشد، نیکى دنیا و آخرت را به او داده و از عذاب آتش بازداشته شده.»
البتّه «حسنه» به معنى هرگونه خیر و خوبى است و مفهوم وسیعى دارد که تمام مواهب مادى و معنوى را شامل مى شود. بنابراین، آنچه در روایت فوق آمده بیان مصداق روشن آن است.
(آیه 202) در این آیه اشاره به گروه دوم کرده، همان گروهى که حسنه دنیا و آخرت را از خدا مى طلبند. مى فرماید: «آنها از کار (و دعاى) خود، نصیب و بهره اى دارند; و خداوند، سریع الحساب است» (أُولَـئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ).
در حقیقت، این آیه نقطه مقابل جمله اى است که در آیات قبل درباره گروه اوّل آمد که مى فرماید: آنها نصیبى در آخرت ندارند.
(آیه 203) این آیه آخرین آیه اى است که در اینجا درباره مراسم حج سخن مى گوید و سنّتهاى جاهلى را در رابطه با تفاخرهاى موهوم نسبت به نیاکان و گذشتگان درهم مى شکند و به آنها توصیه مى کند که بعد از مراسم عید به یاد خدا باشند. مى فرماید: «و خدا را در روزهاى معیّنى یاد کنید: (روزهاى 11 و 12 و 13 ماه ذى حجّه).» (وَاذْکُرُوا اللَّهَ فِى أَیَّام مَعْدُودَات).
این «اذکار» در احادیث اسلامى به این صورت تعیین شده که بعد از پانزده نماز که آغاز آن نماز ظهر روز عید قربان و پایانش نماز روز سیزدهم است، جمله هاى الهام بخش زیر تکرار گردد: «اللّهُ اکبرُ اللّهُ اکبرُ لا إلهَ إلاّاللّهُ وَاللّهُ اکبرُ وَلِلّهِ الْحَمدُ اللّهُ اکبرُ على ما هَدانا اللّهُ اکبرُ على ما رَزَقَنا مِن بَهیمَةِ الاْنعامِ».
سپس در دنبال این دستور مى افزاید: «و هرکس شتاب کند، و (ذکر خدا را) در دو روز انجام دهد، گناهى بر او نیست; و هر که تأخیر کند، (و سه روز انجام دهد نیز) گناهى بر او نیست; براى کسى که تقوا پیشه کند» (فَمَنْ تَعَجَّلَ فِى یَوْمَیْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلاَ إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقَى).
این تعبیر در حقیقت اشاره به نوعى تخییر در اداء ذکر خدا، میان دو روز و سه روز مى باشد.
و در پایان آیه یک دستور کلّى به تقوا داده مى فرماید: «و از خدا بپرهیزید; و بدانید شما به سوى او محشور خواهید شد» (وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ).
این جمله مى تواند اشاره به این باشد که مراسم روحانى حج، گناهان گذشته شما را پاک کرده و همچون فرزندى که از مادر متولّد شده است پاک از این مراسم بازمى گردید، امّا مراقب باشید بعداً خود را آلوده نکنید.
