در این آیه به مسلمانان هشدار داده مى گوید: افراد بیدار همان طور که از پیروزیها استفاده مى کنند از شکستها نیز درس مى آموزند و در پرتو آن، نقاط ضعفى را که سرچشمه شکست شده، پیدا مى کنند و با برطرف ساختن آن براى پیروزى نهایى آماده مى شوند. از این رو آیه مى فرماید: «و سست نشوید; و غمگین نگردید; و شما برترید اگر ایمان داشته باشید» (وَ لاَ تَهِنُوا وَ لاَ تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الاَْعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ).
یعنى شکست شما به خاطر از دست دادن روح ایمان و آثار آن بود.
«تهنوا» از ماده «وهن» در لغت به معنى هر نوع سستى است، خواه در جسم و تن باشد یا در اراده و ایمان.
(آیه 140) در این آیه درس دیگرى براى رسیدن به پیروزى نهایى به مسلمانان داده شده است. مى فرماید: «اگر (در میدان احد،) به شما جراحتى رسید (و ضربه اى وارد شد)، به آن جمعیّت نیز (در میدان بدر)، جراحتى همانندِ آن وارد گردید» (إِنْ یَمْسَسْکُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ).
بنابراین، سستى و اندوه شما براى چیست ؟!
«قَرح» به معنى جراحتى است که در بدن بر اثر برخورد با یک عامل خارجى پیدا مى شود.
سپس به یکى از سنن الهى اشاره شده است که در زندگى بشر حوادث تلخ و شیرین رخ مى دهد که هیچ کدام پایدار نیست، «و ما این روزها(ىِ پیروزى و شکست) را در میان مردم مى گردانیم» و این خاصیّت زندگى دنیاست (وَ تِلْکَ الاَْیَّامُ نُدَاوِلُهَا بَیْنَ النَّاسِ).
سپس به نتیجه این حوادث ناگوار اشاره کرده مى فرماید: «اینها به خاطر آن است «تا خدا، افرادى را که ایمان آورده اند، بداند» و شناخته شوند (وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُوا).
سپس به یکى از نتایج این شکست دردناک اشاره کرده مى فرماید: «و (خداوند) از میان شما، شاهدانى بگیرد» (وَ یَتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَدَاءَ).
زیرا ملّتى که در راه اهداف مقدّس خود قربانى ندهد، همیشه آنها را کوچک مى شمرد، امّا هنگامى که قربانى داد، هم خود او و هم نسلهاى آینده او، به دیده عظمت به آن مى نگرند.
در پایان آیه مى فرماید: «و خدا ظالمان را دوست نمى دارد» (وَاللَّهُ لاَ یُحِبُّ الظَّالِمِینَ).
و بنابراین، از آنها حمایت نخواهد کرد.
(آیه 141) در این آیه به یکى دیگر از نتایج طبیعى شکست جنگ احد اشاره کرده مى فرماید: «و تا خداوند، افراد باایمان را خالص گرداند (و ورزیده شوند; و کافران را به تدریج نابود سازد» (وَ لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکَافِرِینَ).
«لیُمحّص» از ماده «تمحیص»، به معنى پاک نمودن چیزى است از هرگونه عیب.
«یَمحَق» از ماده «محق» به معنى کم شدن تدریجى چیزى است. به همین مناسبت، شب پایان ماه را «محاق» مى گویند زیرا روشنى ماه به تدریج کاسته شده و از بین مى رود.
جمله «و یمحق الکافرین» نتیجه اى است براى جمله قبل زیرا هنگامى که مؤمنان پاک شدند آمادگى کافى براى از بین بردن تدریجى شرک و کفر و پاک ساختن جامعه از این آلودگى ها پیدا مى کنند.
(آیه 142) قرآن در این آیه با استفاده از حادثه احد، براى تصحیح یک اشتباه فکرى مسلمانان اقدام مى کند مى گوید: «آیا چنین پنداشتید که (تنها با ادّعاى ایمان) وارد بهشت خواهید شد، در حالى که خداوند هنوز مجاهدان از شما و صابران را مشخّص نساخته است؟!» (أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ).
(آیه 143) بعد از جنگ بدر و شهادت پرافتخار جمعى از مسلمانان عدّه اى در جلسات مى نشستند و پیوسته آرزوى شهادت مى کردند که اى کاش این افتخار در میدان بدر نصیب ما نیز شده بود. مطابق معمول در میان آنها جمعى صادق بودند و عدّه اى متظاهر و دروغ گو، امّا طولى نکشید که جنگ احد پیش آمد. مجاهدان راستین با شهامت جنگیدند و شربت شهادت نوشیدند و به آرزوى خود رسیدند، امّا جمعى از دروغ گویان هنگامى که آثار شکست را در ارتش اسلام مشاهده کردند از ترس کشته شدن فرار کردند. این آیه آنها را سرزنش مى کند مى گوید: «و شما مرگ (و شهادت در راه خدا) را، پیش از آنکه با آن روبه رو شوید، آرزو مى کردید; سپس آن را با چشم خود دیدید، در حالى که به آن نگاه مى کردید» و حاضر نبودید به آن تن در دهید. چه قدر میان گفتار و کردار شما فاصله است ؟! (وَ لَقَدْ کُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ).
