فقهاى بزرگ ما با الهام از آیات قرآن و سنّت پیامبر(ص) و ائمه اهل بیت(ع) حج را به سه قسم تقسیم کرده اند: حجّ تمتع، حجّ قِران و اِفراد.
حجّ تمتع مخصوص کسانى است که فاصله آنها از مکّه 48 میل (حدود 86 کیلومتر) یا بیش تر باشد و حجّ قِران و اِفراد مربوط به کسانى است که در کم تر از این فاصله زندگى مى کنند.
در حجّ تمتع نخست عمره را به جا مى آورند سپس از احرام بیرون مى آیند بعد مراسم حج را در ایّام مخصوص آن انجام مى دهند. ولى در حجّ قِران و اِفراد اوّل مراسم حج به جا آورده مى شود و بعد از پایان آن مراسم عمره با این تفاوت که در حجّ قِران قربانى به همراه مى آورند و در حجّ اِفراد این قربانى نیست.
(آیه 197) قرآن در این آیه احکام حج را تعقیب مى کند و دستورهاى جدیدى مى دهد. نخست مى فرماید: «حج، در ماه هاى معیّنى است» (الحَجُّ أَشْهُرُ مَعْلُومَاتٌ).
منظور ماه هاى شوّال، ذى قعده و ذى حجّه است.
2. سپس به دستور دیگرى در مورد آنها که با بستن احرام مناسک حج را آغاز مى کنند اشاره کرده مى فرماید: «و کسانى که (با احرام بستن و شروع به مناسک حج،) حج را بر خود فرض کرده اند، (باید بدانند که) در حج، آمیزش جنسى با زنان، و گناه و جدال نیست» (فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَ لاَ فُسُوقَ وَ لاَ جِدَالَ فِى الْحَجِّ).
به این ترتیب، محیط حج باید از تمتّعات جنسى، همچنین گناهان و گفتوگوهاى بى فایده و کشمکش هاى بیهوده پاک باشد زیرا محیطى است که روح انسان باید از آن نیرو بگیرد و یک باره از جهان ماده جدا شود و به عالم ماوراى ماده راه یابد. در عین حال رشته الفت و اتّحاد و اتّفاق و برادرى در میان مسلمانان محکم گردد و هر کارى که با این امور منافات دارد ممنوع است.
در مرحله بعد به مسائل معنوى حج و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره کرده مى فرماید: «و آنچه از کارهاى نیک انجام دهید، خدا آن را مى داند» (وَ مَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْر یَعْلَمْهُ اللَّهُ).
و این بسیار لذّت بخش است که «کارهاى نیک» در محضر او انجام مى شود.
و در ادامه همین مطلب مى فرماید: «و زاد و توشه تهیّه کنید، که بهترین زاد و توشه، پرهیزگارى است. و از من بپرهیزید اى خردمندان!» (وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ یَا أُولِى الاَْلْبَابِ).
این جمله ممکن است اشاره لطیفى به این حقیقت بوده باشد که در سفر حج موارد فراوانى براى تهیّه زادهاى معنوى وجود دارد که باید از آن غفلت نکنید. در آنجا تاریخ مجسّم اسلام است و صحنه هاى زنده فداکارى ابراهیم(ع) و جلوه هاى خاصّى از مظاهر قرب پروردگار دیده مى شود. آنها که روحى بیدار و اندیشه اى زنده دارند مى توانند براى یک عمر از این سفر بى نظیر روحانى توشه معنوى فراهم سازند.
(آیه 198) در این آیه به رفع پاره اى از اشتباهات در زمینه مسأله حج پرداخته مى فرماید: «گناهى بر شما نیست که از فضل پروردگارتان (و از منافع اقتصادى در ایّام حج) طلب کنید» (لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ).
در زمان جاهلیت هنگام مراسم حج هرگونه معامله و تجارت و بارکشى و مسافربرى را گناه مى دانستند و حجّ کسانى را که چنین مى کردند باطل مى شمردند. آیه فوق این حکم جاهلى را بى ارزش و باطل اعلام کرد و فرمود: هیچ مانعى ندارد که در موسم حج از معامله و تجارت حلال که بخشى از فضل خداوند بر بندگان است بهره گیرید، یا کار کنید و از دست رنج خود استفاده کنید.
اضافه بر این، مسافرت مسلمانان از نقاط مختلف به سوى خانه خدا مى تواند پایه و اساسى براى یک جهش اقتصادى عمومى در جوامع اسلامى گردد.
سپس در ادامه آیه عطف توجّه به مناسک حج کرده مى فرماید: «و هنگامى که از عرفات کوچ کردید، خدا را نزد مشعرالحرام یاد کنید» (فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَات فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِالْحَرَامِ).
«او را یاد کنید همان طور که شما را هدایت نمود; و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید» (وَاذْکُرُوهُ کَمَا هَدَیکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ).
(آیه 199) و در ادامه همین معنى مى فرماید: «سپس از همان جا که مردم کوچ مى کنند، (به سوى سرزمین منى) کوچ کنید» (ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ).
«إفاضه» از ماده «فَیض» به معنى جریان و ریزش آب است. و از آنجا که وقتى مردم به طور دسته جمعى از جایى به نقطه دیگرى با سرعت حرکت مى کنند بى شباهت به یک نهر جارى نیست، این تعبیر به کار مى رود.
در روایات آمده است که قبیله قریش در جاهلیت امتیازات نادرستى براى خود قائل بودند; از جمله اینکه مى گفتند: ما نباید در مراسم حج به عرفات برویم زیرا عرفات از حرم مکّه بیرون است. قرآن در آیه فوق بر این اوهام خطّ بطلان کشید و به مسلمانان دستور داد در عرفات وقوف کنند و از آنجا همگى به سوى مشعرالحرام سپس به سوى منى کوچ کنند.
در پایان آیه دستور به استغفار و توبه مى دهد مى فرماید: «و از خداوند، آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده مهربان است» (وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ).
آمرزش بطلبید از آن افکار و خیالات جاهلى که مخالف روح مساوات و برابرى حج است.
در این بخش از آیات به سه موقف حج اشاره شده: عرفات که محلّى در بیست کیلومترى مکّه است، سپس وقوف در مشعرالحرام یا مزدلفه و سوم سرزمین منى که محلّ قربانى و رمى جمرات و پایان دادن به احرام و انجام مراسم عید است.
