این سوره شصت و نهمین سوره اى است که در مکّه بر پیامبر نازل گردید و از روایات اهل بیت(ع) استفاده مى شود که آیات آن یک جا نازل شده است. هدف اساسى این سوره همانند سایر سوره هاى مکّى، دعوت به اصول سه گانه توحید، نبوّت و معاد است، ولى بیش از همه روى مسأله یگانه پرستى و مبارزه با شرک و بت پرستى تأکید دارد.

دقّت در آیات این سوره مى تواند روح نفاق و پراکندگى را از میان مسلمانان برچیند، گوشها را شنوا، چشمها را بینا و دلها را دانا سازد. از این رو، در روایاتى که پیرامون فضیلت این سوره وارد شده مى خوانیم: «سوره أنعام را هفتاد هزار فرشته، به هنگام نزول، بدرقه کردند; و کسى که آن را بخواند (و در پرتو آن روح و جانش از سرچشمه توحید سیراب گردد)، تمام آن فرشتگان براى او آمرزش مى طلبند.»

عجیب است که بعضى از این سوره، تنها به خواندن الفاظ آن قناعت مى کنند و جلساتى براى تلاوت سوره أنعام و حلّ مشکلات شخصى و خصوصى خود با تشریفات ویژه اى تشکیل مى دهند که جلسات ختم أنعام نامیده مى شود. مسلّماً اگر در این جلسات به محتواى سوره دقّت شود، علاوه بر مشکلات شخصى، مشکلات عمومى مسلمانان نیز حل خواهد شد. امّا افسوس که بسیارى از مردم به قرآن به عنوان یک سلسله اوراد که داراى خواص مرموز و ناشناخته است، مى نگرند و جز به خواندن الفاظ آن نمى اندیشند، در حالى که قرآن سراسر درس است و مکتب، برنامه است و بیدارى، رسالت است و آگاهى.

(آیه 1) این سوره که با حمد و ستایش پروردگار آغاز شده است، نخست از طریق آفرینش عالم کبیر (آسمانها و زمین) و نظامات آنها سپس از طریق آفرینش عالم صغیر یعنى انسان مردم را متوجّه اصل توحید مى سازد مى گوید: «ستایش براى خداوندى است که آسمانها و زمین را آفرید» (الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى خَلَقَ السَّمَـوَاتِ وَالاَْرْضَ).

«و ظلمتها و نور را پدید آورد» (وَ جَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ).

«امّا کافران براى پروردگار خود، شریک و شبیه قرار مى دهند» با اینکه دلایل توحید و یگانگى او، در آفرینش جهان آشکار است (ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ).(1)

کلمه «ثُمّ» بیانگر این حقیقت است که در آغاز، توحید به عنوان یک اصل فطرى و عقیده عمومى و همگانى بشر بوده و شرک بعداً به صورت یک انحراف از این اصل فطرى، بهوجود آمده است.

در تفسیر آیه فوق از على(ع) روایت شده است: «این آیه به سه طایفه از منحرفان پاسخ مى دهد: اوّل به مادّیها که جهان را ازلى مى پنداشتند و منکر خلق و آفرینش بودند، دوم به دوگانه پرستان که نور و ظلمت را دو مبدأ مستقل مى دانستند و سوم ردّ مشرکان عرب که براى خدا شبیه و شریک قائل بودند.»

(آیه 2) در این آیه توجّه به عالم صغیر یعنى انسان مى دهد و در این مورد به شگفت انگیزترین مسأله یعنى آفرینش او از خاک و گِل اشاره کرده مى فرماید: «او کسى است که شما را از گِل آفرید» (هُوَ الَّذِى خَلَقَکُمْ مِنْ طِین).

از آنجا که آفرینش انسان نخستین از خاک و گِل بوده، درست است که به ما نیز چنین خطابى بشود.

آنگاه به مراحل تکاملى عمر انسان اشاره کرده مى گوید: «سپس مدّتى مقرّر داشت» تا انسان پرورش و تکامل یابد (ثُمَّ قَضَى أَجَلاً).

بعد براى تکمیل این بحث مى گوید: «و اجل حتمى در نزد اوست» و فقط او از آن آگاه است (وَ أَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ).

سپس مى گوید: «با این همه، شما (مشرکان در توحید و یگانگى و قدرت او،) تردید مى کنید» (ثُمَّ أَنْتُمْ تَمْتَرُونَ).

موجودات بى ارزشى همچون بتها را در ردیف او قرار داده یا در قدرت پروردگار بر رستاخیز و زنده کردن مردگان تردید مى کنید.

«اجل» در اصل به معنى مدّت معیّن است و «قضاء اجل» به معنى تعیین مدّت یا به آخر رساندن مدّت است. بسیار مى شود که به آخرین فرصت نیز اجل گفته مى شود. اینکه به فرارسیدن مرگ اجل مى گویند به خاطر این است که آخرین لحظه عمر انسان در آن موقع است.

در اینکه منظور از «أَجَلٌ مُسَمًّى» و «أَجَلا» در آیه چیست، آنچه از آیات و روایات اهل بیت(ع) استفاده مى شود این است که اجل به تنهایى به معنى عمر و وقت و مدّت غیرحتمى و اجل مسمّى به معنى عمر و مدّت حتمى است. به تعبیرى دیگر، اجل مسمّى، مرگ طبیعى و اجل، مرگ زودرس است. ولى به هرحال هر دو «اجل» از ناحیه خداوند تعیین مى شود.

(آیه 3) در این آیه براى تکمیل بحث توحید و پاسخ گفتن به کسانى که براى هر دسته اى از موجودات خدایى قائلند و مى گویند: خداى باران، خداى جنگ، خداى صلح، خداى آسمان و مانند آن(2) چنین مى گوید: «اوست خداوند در آسمانها و در زمین» (وَ هُوَاللَّهُ فِى السَّمَـوَاتِ وَفِى الاَْرْضِ).

بدیهى است کسى که در همه جا حکومت مى کند و تدبیر همه چیز به دست اوست، در همه جا حضور دارد و تمام اسرار و نهانها را مى داند. از این رو، در جمله بعد مى گوید: چنین پروردگارى «پنهان و آشکار شما را مى داند; و از آنچه (انجام مى دهید و) به دست مى آورید، باخبر است» (یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَ جَهْرَکُمْ وَ یَعْلَمُ مَا تَکْسِبُونَ).

(آیه 4) گفتیم در سوره أنعام روى سخن بیش تر با مشرکان است و قرآن به انواع وسائل براى آگاهى آنها متوسّل مى شود. در این آیه به روح لجاجت و بى اعتنایى و تکبّر مشرکان در برابر حق و نشانه هاى خدا اشاره کرده مى گوید: «هیچ نشانه و آیه اى از آیات پروردگارشان براى آنان نمى آید، مگر اینکه از آن رویگردان مى شوند» (وَ مَا تَأْتِیهِمْ مِنْ ءَایَة مِنْ ءَایَاتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ کَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِینَ).

این روحیه منحصر به دوران جاهلیت و مشرکان عرب نبوده، اکنون نیز بسیارى را مى بینیم که حتّى زحمت یک ساعت تحقیق و جستوجو درباره خدا و مذهب به خود نمى دهند سهل است، اگر کتاب و نوشته اى در این زمینه به دستشان بیفتد به آن نگاه نمى کنند و اگر کسى با آنها در این باره سخن گوید، گوش فرا نمى دهند، اینها جاهلان لجوج و بى خبرى هستند که ممکن است گاهى در کسوت دانشمند ظاهر شوند.

(آیه 5) سپس به نتیجه عمل آنها اشاره کرده مى گوید: «آنان، حق را هنگامى که به سراغشان آمد، تکذیب کردند» (فَقَدْ کَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُمْ).

در حالى که اگر در آیات و نشانه هاى پروردگارت دقّت مى نمودند، حق را به خوبى مى دیدند و مى شناختند و باور مى کردند.

«ولى به زودى خبر آنچه را به باد مسخره مى گرفتند، به آنان مى رسد» و از نتایج کار خود، آگاه مى شوند (فَسَوْفَ یَأْتِیهِمْ أَنْبَـؤُا مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِءُونَ).

در دو آیه فوق در حقیقت به سه مرحله از کفر اشاره شده که مرحله به مرحله تشدید مى گردد: نخست مرحله اعراض و روى گردانیدن، سپس مرحله تکذیب و بعد مرحله استهزا و مسخره کردن حقایق و آیات خدا.

این امر نشان مى دهد که انسان در طریق کفر، در یک مرحله متوقّف نمى شود بلکه هرچه پیش مى رود بر شدّت انکار و عداوت و دشمنى با حق و بیگانگى از خدا مى افزاید.

1. «یعدلون» از ماده «عدل» به معنى مساوى و هموزن مى باشد و در اینجا به معنى شریک و شبیه قائل شدن است.

2.   و این همان عقیده «ارباب انواع» مى باشد که در یونان قدیم نیز وجود داشته است.