سوره بقره با بیان بخشى از معارف و اعتقادات حق آغاز شد و با همین معنى که در این آیه و آیه بعد مى باشد نیز پایان مى یابد. به این ترتیب، آغاز و پایان آن هماهنگ است.

نخست مى فرماید: «پیامبر، به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است» و او، به تمام سخنان خود، کاملاً مؤمن مى باشد (ءَامَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ).

و این از امتیازات انبیاى الهى است که به مرام و مکتب خویش ایمان قاطع داشته و هیچ گونه تزلزلى در اعتقاد خود نداشته اند. قبل از همه خودشان مؤمن بودند و بیش از همه استقامت و پایمردى داشتند.

سپس مى افزاید: «و همه مؤمنان (نیز)، به خدا و فرشتگان او و کتابها و فرستادگانش، ایمان آورده اند; (و مى گویند:) ما در میان هیچ یک از پیامبران او، فرق نمى گذاریم» و به همه ایمان داریم (وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ مَلاَئِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لاَنُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَد مِنْ رُسُلِهِ).

بعد مى افزاید: مؤمنان، علاوه بر ایمان راسخ و جامع، در مقام عمل نیز «گفتند: ما شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داریم) و بازگشت (ما) به سوى توست» (وَ قَالُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا غُفْرَانَکَ رَبَّنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیرُ).

به این ترتیب، ایمان به مبدأ و معاد و رسولان الهى، با التزام عملى به دستورات الهى همراه و هماهنگ مى گردد.

(آیه 286) این آیه مى گوید: «خداوند هیچ کس را، جز به اندازه تواناییش، تکلیف نمى کند» (لاَیُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا).

تمام احکام با همین آیه تفسیر و تقیید مى گردد و به مواردى که تحت قدرت انسان است اختصاص مى یابد.

سپس مى افزاید: «(انسان،) هر کار (نیکى) را انجام دهد، براى خود انجام داده; و هر کار (بدى) کند، به زیان خود کرده است» (لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ عَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ).

آیه فوق با این بیان، مردم را به مسؤولیت خود و عواقب کار خویش متوجّه مى سازد و بر افسانه جبر و اقبال و طالع و موهومات دیگر از این قبیل خطّ بطلان مى کشد.

و به دنبال این دو اصل اساسى (تکلیف به مقدار قدرت است و هر کس مسؤول اعمال خویش است)، از زبان مؤمنان، هفت درخواست از درگاه پروردگار بیان مى کند که در واقع آموزشى است براى همگان که چه بگویند و چه بخواهند.

نخست مى گویند: «پروردگارا! اگر ما فراموش یا خطا کردیم ما را مؤاخذه مکن» (رَبَّنَا لاَتُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا).

بنابراین، فراموشکارى هایى که زاییده سهل انگارى است قابل مجازات مى باشد.

«خطا» معمولاًبه کارهایى گفته مى شود که از روى غفلت و عدم توجّه از انسان سر مى زند.

«نسیان» در جایى گفته مى شود که انسان با توجّه دنبال کارى مى رود ولى مشخصات حادثه را فراموش کرده است.

آنها چون مى دانند مسؤول اعمال خویشند از این رو با تضرّعى مخصوص، خدا را به عنوان «رَبّ» و کسى که لطف خاصّى در پرورش آنان دارد، مى خوانند و مى گویند: زندگى به هر حال خالى از فراموشى و خطا و اشتباه نیست، ما مى کوشیم به سراغ گناه عمدى نرویم، امّا خطاها و لغزشها را تو بر ما ببخش.

سپس در دومین درخواست مى گویند: «پرورگارا! تکلیف سنگینى بر ما قرار مده، آن چنان که (به خاطر گناه و طغیان)، بر کسانى که پیش از ما بودند، قرار دادى» (رَبَّنَا وَ لاَتَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرًا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا).

«إصر» در اصل به معنى نگه دارى و محبوس ساختن است و به هر کار سنگین که انسان را از فعالیت بازمى دارد، گفته مى شود.

در سومین درخواست مى گویند: «پروردگارا! آنچه طاقت تحمّل آن را نداریم، بر ما مقرّر مدار» (رَبَّنَا وَ لاَتُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ).

این جمله ممکن است اشاره به آزمایشهاى طاقت فرسا یا مجازاتهاى سنگین دنیا و آخرت و یا هر دو باشد.

در چهارمین و پنجمین و ششمین تقاضا مى گویند: «و آثار گناه را از ما بشوى; و ما را ببخش و در رحمت خود قرار ده» (وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا).

و در هفتمین و آخرین درخواست مى گویند: «تو مولا و سرپرست مایى، پس ما را بر جمعیّت کافران، پیروز گردان» (أَنْتَ مَوْلَـنَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْکَافِرِینَ).

به این ترتیب، تقاضاهاى آنان شامل دنیا و آخرت و پیروزى هاى فردى و اجتماعى و بخشش و رحمت الهى مى گردد. و این، تقاضایى است بسیار جامع.

«پایان تفسیر سوره بقره»