جمعى از مفسران شیعه و اهل سنت نقل کرده اند که: این خواب اشاره به جریان معروفى است که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در خواب دید میمونهایى از منبر او بالا مى روند و پایین مى آیند، بسیار از این مسأله غمگین شد، آن چنان که بعد از آن کمتر مى خندید ـاین میمونها را به بنى امیه تفسیر کرده اند که یکى بعد از دیگرى بر جاى پیامبر(صلى الله علیه وآله)نشستند در حالى که از یکدیگر تقلید مى کردند و افرادى فاقد شخصیت بودند و حکومت اسلامى و خلافت رسول الله را به فساد کشیدند.
اما شجره معلونه در قرآن ممکن است اشاره به هر گروه منافق و خبیث و مطرود درگاه خدا، مخصوصاً گروههایى همانند بنى امیه و یهودیان سنگدل و لجوج و همه کسانى که در خط آنها گام برمى دارند، باشد، و شجره زقوم در قیامت تجسّمى از وجود این شجرات خبیثه در جهان دیگر است، و همه این شجرات خبیثه مایه آزمایش و امتحان مؤمنان راستین در این جهان هستند.
(آیه 61) در اینجا قرآن به مسأله سرپیچى ابلیس از فرمان خدا مبنى بر سجده براى آدم و سرنوشت شوم او به دنبال این ماجرا اشاره مى کند.
مطرح کردن این ماجرا به دنبال بحثهاى گذشته پیرامون مشرکان لجوج، در واقع اشاره به این است که نمونه کامل استکبار و کفر و عصیان، شیطان بود، ببینید سرنوشتش به کجا رسید، شما پیروان او نیز همان سرنوشت را خواهید داشت.
نخست مى گوید: «و یادآور هنگامى را که به فرشتگان گفتیم: براى آدم سجده کنید و همگى جز ابلیس سجده کردند» (وَاِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لاِدَمَ فَسَجَدُوا اِلاّ اِبْلیسَ).
این سجده یک نوع خضوع و تواضع به خاطر عظمت خلقت آدم و امتیاز او بر سایر موجوات و یا سجده اى بوده است به عنوان پرستش در برابر خداوند به خاطر آفرینش چنین مخلوق شگرفى.
ابلیس که باد کبر و غرور در سر داشت و خودخواهى و خودبینى بر عقل و هوشش پرده افکنده بود، به گمان این که خاک و گل، که منبع همه برکات و سرچشمه حیات است کم اهمیت تر از آتش است به عنوان اعتراض به پیشگاه خدا چنین «گفت: آیا من براى موجودى سجده کنم که او را از گِل آفریده اى» (قالَ ءَاَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طینًا).
(آیه 62) ولى هنگامى که دید بر اثر این استکبار و سرکشى در برابر فرمان خدا از درگاه مقدسش براى همیشه طرد شد: «گفت: به من بگو، این کسى را که بر من برترى داده اى (به چه دلیل بوده است؟) اگر مرا تا روز قیامت زنده بگذارى، همه فرزندانش را، جز عدّه کمى، گمراه و ریشه کن خواهم ساخت» (قالَ اَرَءَیْتَکَ هذَا الَّذى کَرَّمْتَ عَلَىَّ لَئِنْ اَخَّرْتَنِ اِلى یَوْمِ الْقِیمَةِ لاََحْتَنِکَنَّ ذُرِّیَّتَهُ اِلاّ قَلیلاً).
(آیه 63) در این هنگام براى این که میدان آزمایشى براى همگان تحقق یابد، و وسیله اى براى پرورش مؤمنان راستین فراهم شود ـکه انسان همواره در کوره حوادث پخته مى شود، و در برابر دشمن نیرومند، قوى و قهرمان مى گرددـ به شیطان امکان بقاء و فعالیت داده شده: «فرمود: برو، هر کس از آنها از تو تبعیت کند پس جهنم کیفر شماست، کیفرى است فراوان»! (قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَاِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُورًا).
به این وسیله اعلام آزمایش کرده و سرانجام پیروزى و شکست در این آزمایش بزرگ الهى را بیان فرموده.
