(آیه 1) قسمت مهمى از آیات آغاز این سوره در «مکّه» نازل شده است، در همان ایام که پیامبر(صلى الله علیه وآله) درگیرى شدیدى با مشرکان و بت پرستان داشت، و هر روز در برابر دعوت حیات آفرین و آزادیبخش او به بهانه هایى متوسل مى شدند، از جمله این که هرگاه پیامبر(صلى الله علیه وآله) آنها را تهدید به عذاب الهى مى کرد بعضى از لجوجان مى گفتند: اگر این عذاب و کیفر که مى گویى راست است پس چرا به سراغ ما نمى آید ؟!
و شاید گاهى اضافه مى کردند که اگر فرضاً عذابى در کار باشد ما دست به دامن بتها مى شویم تا در پیشگاه خدا شفاعت کنند تا این عذاب را از ما بر دارد.
نخستین آیه این سوره، خط بطلان بر این اوهام کشیده، مى گوید: «عجله نکنید فرمان خدا (براى مجازات مشرکان و مجرمان) قطعاً فرا رسیده است» (اَتى اَمْرُاللهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ).
و اگر فکر مى کنید بتان شفیعان درگاه اویند سخت در اشتباهید «خداوند منزه و برتر از آن است که آنها براى او شریک مى سازند» (سُبْحانَهُ وَتَعالى عَمّا یُشْرِکُونَ).
(آیه 2) و از آنجا که هیچ مجازات و کیفرى بدون بیان کافى و اتمام حجت عالادنه نیست، اضافه مى کند: «خداوند فرشتگان را با روح الهى به فرمانش بر هر کس از بندگانش که بخواهد نازل مى کند» (یُنَزِّلُ الْمَلائِکَةَ بِالرُّوحِ مِنْ اَمْرِه عَلى مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه).
و به آنها دستور مى دهد که: مردم را انذار کنید (و بگویید:) معبودى جز من نیست» (اَنْ اَنْذِرُوا اَنَّهُ لا اِلهَ اِلاّ اَنـَا).
بنابراین، تنها «از (مخالفت دستور) من بپرهیزید» و در برابر من احساس مسؤولیت کنید (فَاتَّقُونِ).
منظور از «روح» در این آیه وحى و قرآن و نبوت است که مایه حیات و زندگى انسانهاست.
(آیه 3) در اینجا قرآن براى ریشه کن ساختن شرک و توجه به خداوند یکتا از دو راه وارد مى شود: نخست از طریق دلائل عقلى به وسیله نظام شگرف آفرینش و عظمت خلقت، و دیگر از طریق عاطفى و بیان نعمتهاى گوناگون خداوند نسبت به انسان و تحریک حسّ شکرگزارى او.
در آغاز مى گوید: «خداوند آسمانها و زمین را به حق آفرید» (خَلَقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ بِالْحَقِّ).
حقانیت آسمانها و زمین هم از نظام عجیب و آفرینش منظم و حساب شده آن روشن است و هم از هدف و منافعى که در آنها وجود دارد.
و به دنبال آن اضافه مى کند: «خدا برتر از آن است که براى او شریک مى سازند» (تَعالى عَمّا یُشْرِکُونَ).
آیا بتهایى که آنها را شریک او قرار داده اند هرگز قادر به چنین خلقتى هستند ؟ و یا حتى مى توانند پشه کوچک و یا ذره غبارى بیافرینند !
(آیه 4) بعد از اشاره به مسأله آفرینش آسمان و زمین و اسرار بى پایان آنها، سخن از خود انسان مى گوید، انسانى که به خودش از هرکس دیگر نزدیکتر است، مى فرماید: «انسان را از نطفه بى ارزشى آفرید، اما سرانجام به جایى رسید که موجودى (متفکر و فصیح و بلیغ و) مدافع از خویشتن و سخنگوى آشکار شد» (خَلَقَ الاِْنْسانَ مِنْ نُطْفَة فَاِذا هُوَ خَصیمٌ مُبینٌ).
(آیه 5) پس از آفرینش انسان به نعمت مهم دیگرى یعنى خلقت چهارپایان، و فوائد مختلفى که از آنها عاید مى شود اشاره کرده، مى گوید: «خداوند چهارپایان را آفرید در حالى که در آنها وسیله پوشش براى شماست و منافع دیگر و از گوشت آنها مى خورید» (وَالاَْنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فیها دِفْءٌ وَمَنافِعُ وَمِنْها تَأْکُلُونَ).
جالب این که در میان این همه فوائد، قبل از هر چیز مسأله «پوشش» و «مسکن» را مطرح مى کند، زیرا بسیارى از مردم (بخصوص بادیه نشینان) هم لباسشان از پشم و مو یا پوست تهیه مى شود، و هم خیمه هایشان که آنها را از سرما و گرما حفظ مى کند، و به هر حال این دلیل بر اهمیت پوشش و مسکن و مقدم بودن آن بر هر چیز دیگر است.
(آیه 6) جالب این که تنها به منافع معمولى و عادى این چهارپایان سودمند اکتفا نمى کند بلکه روى جنبه استفاده روانى از آنها نیز تکیه کرده، مى گوید: «و در این حیوانات براى شما زینت و شکوهى است به هنگامى که آنها را به استراحتگاهشان باز مى گردانید، و هنگامى که (صبحگاهان) به صحرا مى فرستید» (وَلَکُمْ فیها جَمالٌ حینَ تُریحُونَ وَحینَ تَسْرَحُونَ).
این در واقع جمال استغناء و خودکفایى جامعه است، جمال تولید و تأمین فرآورده هاى مورد نیاز یک ملت است، و به تعبیر گویاتر جمال استقلال اقتصادى و ترک هرگونه وابستگى است !
(آیه 7) در این آیه به یکى دیگر از منافع مهم بعضى از این حیوانات اشاره کرده، مى گوید: «آنها بارهاى سنگین شما را (بر دوش خود) حمل مى کنند و به سوى شهر و دیارى که جز با مشقت زیاد به آن نمى رسیدید مى برند» (وَتَحْمِلُ اَثْقالَکُمْ اِلى بَلَد لَمْ تَکُونُوا بالِغیهِ اِلاّ بِشِقِّ الاَْنْفُسِ).
این نشانه رحمت و رأفت خداوند است که این چهارپایان را با این قدرت و نیرو آفریده است، و آنها را رام و تسلیم شما نیز گردانیده «چرا که پروردگار شما رؤف و رحیم است» (اِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحیمٌ).
به این ترتیب این چهارپایان در درجه اول، پوشش و وسائل دفاعى براى انسان در برابر گرما و سرما تولید مى کنند، و در درجه بعد از فرآورده هاى لبنیاتى آنها استفاده مى شود، و سپس از گوشتشان، و بعد از آثار روانى که در دلها مى گذارند، مورد توجه قرار گرفته و سرانجام باربرى آنها.
(آیه 8) آنگاه به سراغ گروه دیگرى از حیوانات مى رود که براى سوارى انسان از آنها استفاده مى شود، مى فرماید: «خداوند اسبها و استرها و الاغها را آفرید تا شما بر آن سوار شوید، و هم مایه زینت شما باشد» (وَالْخَیْلَ وَالْبِغالَ وَالْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَزینَةً).
در پایان آیه به مسأله مهمترى اشاره کرده و افکار را به وسائل نقلیه و مرکبهاى گوناگونى که در آینده در اختیار بشر قرار مى گیرد و بهتر و خوبتر از این حیوانات مى تواند استفاده کند متوجه مى سازد، و مى گوید: «و خداوند چیزها (وسائل نقلیه دیگرى) مى آفریند که شما نمى دانید» (وَیَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ).
(آیه 9) به دنبال نعمتهاى مختلفى که در آیات گذشته بیان شد در اینجا به یکى از نعمتهاى بسیار مهم معنوى اشاره کرده، مى فرماید: «بر خداست که راه راست و صراط مستقیم را (که هیچ گونه انحراف و کژى در آن نیست) در اختیار بندگان بگذارد» (وَعَلَى اللهِ قَصْدُ السَّبیلِ).
در این که این راه راست اشاره به جنبه تکوینى یا تشریعى مى کند، مفسران تفسیرهاى مختلفى دارند، ولى هیچ مانعى ندارد که هر دو جنبه را شامل شود.
به این ترتیب که خداوند از نظر خلقت و آفرینش و تکوین، انسان را مجهز به عقل و استعداد و نیروهاى لازم براى پیمودن این صراط مستقیم کرده است.
و از سوى دیگر، خدا پیامبران را با وحى آسمانى و تعلیمات کافى و قوانین مورد نیاز انسان فرستاده است، تا از نظر تشریع، راه را از چاه مشخص کرده و با انواع بیانها او را تشویق به پیمودن این راه کنند و از مسیرهاى انحرافى باز دارند.
سپس از آنجا که راههاى انحرافى فراوان است، به انسانها هشدار مى دهد و مى گوید: «بعضى از این راهها منحرف و بیراهه است» (وَمِنْها جائِرٌ).
و از آنجا که نعمت اختیار و آزادى اراده و انتخاب، یکى از مهمترین عوامل تکامل انسان مى باشد با یک جمله کوتاه به آن اشاره کرده، مى گوید: «اگر خدا مى خواست همه شما را (به اجبار) به راه راست هدایت مى کرد» به گونه اى که نتوانید گامى از آن فراتر بگذارید (وَلَوْ شاءَ لَهَدیکُمْ اَجْمَعینَ).
ولى این کار را نکرد، چرا که هدایت اجبارى، نه افتخار است و نه تکامل !
(آیه 10) در این آیه باز به سراغ نعمتهاى مادى مى رود تا حس شکرگزارى انسانها را برانگیزد، آتش عشق خدا را در دلهایشان بیفروزد، و آنها را به شناخت بیشتر بخشنده این نعمتها دعوت کند.
مى گوید: «او کسى است که از آسمان آبى فرستاد» (هُوَ الَّذى اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً).
آبى حیات بخش، زلال، شفاف، و خالى از هرگونه آلودگى «که نوشیدن شما از آن است» (لَکُمْ مِنْهُ شَرابٌ).
«و نیز گیاهان و درختانى از آن بهوجود مى آید که (حیوانات خود را) در آن به چرا مى فرستید» (وَمِنْهُ شَجَرٌ فیهِ تُسیمُونَ).
بدون شک منافع آب باران تنها نوشیدن انسان و روییدن درختان و گیاهان نیست، بلکه شستشوى زمینها، تصفیه هوا، ایجاد رطوبت لازم براى طراوت پوست تن انسان و راحتى تنفس او، و مانند آن همه از فوائد باران است، ولى از آنجا که دو قسمت یاد شده، از اهمیت بیشترى برخوردار بوده روى آن تکیه شده.
(آیه 11) باز همین مسأله را چنین ادامه مى دهد: «خداوند با آن (آب باران) براى شما زراعت و زیتون و نخل و انگور، و از همه میوه ها مى رویاند» (یُنْبِتُ لَکُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّیْتُونَ وَالنَّخیلَ وَالاَْعْنابَ وَمِنْ کُلِّ الَّثمَراتِ).
«مسلماً در آفرینش این (میوه هاى رنگارنگ و پربرکت و این همه محصولات کشاورزى) نشانه روشنى (از خدا) براى اندیشمندان است» (اِنَّ فى ذلِکَ لاَیَةً لِقَوْم یَتَفَکَّرُونَ).
(آیه 12) سپس به نعمت تسخیر موجودات مختلف جهان در برابر انسان اشاره کرده، مى فرماید: «و (خداوند) شب و روز را براى شما مسخر کرد و همچنین خورشید و ماه را» (وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ).
«و ستارگان نیز به فرمان او مسخر شما هستند» (وَالنُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِاَمْرِه).
«مسلماً در این امور نشانه هایى است (از عظمت خدا و بزرگى آفرینش) براى آنها که اندیشه مى کنند» (اِنَّ فى ذلِکَ لاَیات لِقَوْم یَعْقِلُونَ).
(آیه 13) علاوه بر اینها «مخلوقاتى را که در زمین براى شما آفریده» نیز مسخر فرمان شما ساخت (وَما ذَرَأَ لَکُمْ فِى الاَْرْضِ).
«مخلوقاتى گوناگون و رنگارنگ» (مُخْتَلِفًا اَلْوانُهُ).
از انواع پوششها، غذاها، همسران پاک، وسائل رفاهى گرفته تا انواع معادن و منابع مفید زیرزمینى و روزمینى و سایر نعمتها.
«در اینها نیز نشانه اى است (آشکار) براى مردمى که متذکر مى شوند» (اِنَّ فى ذلِکَ لاَیَةً لِقَوْم یَذَّکَّرُونَ).
