(آیه 26) در اینجا فصل دیگرى از سلسله احکام اصولى اسلام را در رابطه با اداى حق خویشاوندان و مستمندان و در راه ماندگان، و همچنین انفاق را بطورکلى، دور از هرگونه اسراف و تبذیر بیان مى کند.
نخست مى گوید: «و حقّ نزدیکان را بپرداز» (وَءاتِ ذَا الْقُرْبى حَقَّهُ). «ذاالقربى» مفهوم وسیعى دارد و همه خویشاوندان را شامل مى شود، گرچه اهل بیت پیامبر از روشنترین مصداقهاى آن مى باشند و شخص پیامبر از روشنترین افراد مخاطب به این آیه است.
«و (همچنین حق) مستمندان و در راه مانده را» (وَالْمِسْکینَ وَابْنَ السَّبیلِ).
در عین حال «هرگز دست به تبذیر نیالاى» (وَلا تُبَذِّرْ تَبْذیرًا). و بیش از حد استحقاق به آنها انفاق مکن.
دقت در مسأله اسراف و تبذیر تا آن حد است که در حدیثى مى خوانیم: پیامبر(صلى الله علیه وآله) از راهى عبور مى کرد، یکى از یارانش به نام سعد مشغول وضو گرفتن بود، و آب زیادى ریخت، فرمود: چرا اسراف مى کنى اى سعد! عرض کرد: آیا در آب وضو نیز اسراف است؟ فرمود: نَعَمْ وَاِنْ کُنْتَ عَلى نَهْر جار; «آرى! هرچند در کنار نهر جارى باشى».
(آیه 27) این آیه به منزله استدلال و تأکیدى بر نهى از تبذیر است، مى فرماید: «تبذیرکنندگان برادران شیاطینند» (اِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا اِخْوانَ الشَّیاطینِ). چرا که نعمتهاى خدا را کفران مى کنند.
«و شیطان، در برابر پروردگارش بسیار ناسپاس بود» (وَکانَ الشَّیْطانُ لِرَبِّه کَفُورًا).
زیرا خداوند نیرو و توان و هوش و استعداد فوق العاده اى به او داده بود، و او این همه نیرو را در غیر موردش یعنى; در طریق اغوا و گمراهى مردم صرف کرد.
(آیه 28) و از آنجا که گاهى مسکینى به انسان رو مى آورد و امکاناتى براى پاسخ گویى به نیاز او در اختیارش نیست، این آیه طرز برخورد صحیح با نیازمندان را در چنینى شرایطى بیان کرده، مى گوید: «هرگاه از آنان ]= مستمندان[ روى برتابى (به خاطر نداشتن امکانات و) انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشى (تا گشایشى در کارت پدید آید و به آنها کمک کنى) با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو» حتى اگر مى توانى وعده آینده را به آنها بده و مأیوسشان نساز (وَاِمّا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ ابْتِغاءَ رَحْمَة مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوها فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُورًا).
(آیه 29) و از آنجا که رعایت اعتدال در همه چیز حتى در انفاق و کمک به دیگران شراط است در این آیه روى این مسأله تأکید کرده، مى گوید: «و هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن» و ترک انفاق و بخشش منما (وَلا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً اِلى عُنُقِکَ).
این تعبیر کنایه لطیفى است از این که دست دهنده داشته باش، و همچون بخیلان که گویى دستهایشان به گردنشان با غل و زنجیر بسته است و قادر به کمک و انفاق نیستند مباش.
«و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گیرى و از کار فرومانى»! (وَلا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسورًا).
(آیه 30) در اینجا این سؤال مطرح مى شود که اصلاً چرا بعضى از مردم محروم و نیازمند و مسکین هستند که لازم باشد ما به آنها انفاق کنیم آیا بهتر نبود خداوند خودش به آنها هر چه لازم بود مى داد تا نیازى نداشته باشند که ما به آنها انفاق کنیم.
این آیه گویى اشاره به پاسخ همین سؤال است، مى فرماید: «خداوند روزیش را بر هر کس بخواهد گشاده مى دارد و بر هر کس بخواهد تنگ، چرا که او نسبت به بندگانش آگاه و بیناست» (اِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَیَقْدِرُ اِنَّهُ کانَ بِعِبادِه خَبیرًا بَصیرًا).
این یک آزمون براى شماست وگرنه براى او همه چیز ممکن است، او مى خواهد به این وسیله شما را تربیت کند، و روح سخاوت و فداکارى و از خودگذشتگى را در شما پرورش دهد.
به علاوه بسیارى از مردم اگر کاملاً بى نیاز شوند راه طغیان و سرکشى پیش مى گیرند، و صلاح آنها این است که در حد معینى از روزى باشند، حدى که نه موجب فقر گردد نه طغیان.
از همه اینها گذشته وسعت و تنگى رزق در افراد انسان ـبه جز موارد استثنائى یعنى از کار افتادگان و معلولین ـ بستگى به میزان تلاش و کوشش آنها دارد و این که مى فرماید خدا روزى را براى هر کس بخواهد تنگ و یا گشاده مى دارد، این خواستن هماهنگ با حکمت اوست و حکمتش ایجاب مى کند که هر کس تلاشش بیشتر باشد سهمش فزونتر و هر کس کمتر باشد محرومتر گردد.
