(آیه 16) این آیه به بعد اشاره به گوشه اى از نظام آفرینش به عنوان دلیلى بر توحید و شناخت خداست و بحثهایى را که در زمینه قرآن و نبوت در آیات گذشته آمد تکمیل مى کند.
نخست مى گوید: «ما در آسمان برجهایى قرار دادیم» (وَلَقَدْ جَعَلَنا
فِى السَّماءِ بُرُوجًا).
هنگامى که ما از کره زمین به ماه و خورشید نگاه مى کنیم در هر فصل و موقعى از سال آنها را در مقابل یکى از صورتهاى فلکى (صورتهاى فلکى مجموعه ستارگانى است که شکل خاصى را به خود گرفته اند) مى بینیم و مى گوییم خورشید مثلا در برج حمل یا ثور یا میزان و عقرب و قوس است.
سپس اضافه مى کند: «ما آن (آسمان و این صورتهاى فلکى) را براى بینندگان زینت بخشیدیم» (وَزَیَّنّاها لِلنّاظِرینَ).
(آیه 17) در این آیه اضافه مى کند: «ما این آسمان را از هر شیطان رجیم و شوم و ملعون محفوظ داشته ایم» (وَحَفِضْناها مِنْ کُلِّ شَیْطان رَجیم).
(آیه 18) «مگر آن شیطانهایى که هوس استراق سمع و خبرگیرى دزدکى کنند، که شهاب آشکار آنها را تعقیب مى کند و به عقب مى راند» (اِلاّ مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَاَتْبَعَهُ شِهابٌ مُبینٌ).
منظور از «آسمان» آسمان حق و حقیقت است، و شیاطین همان وسوسه گران هستند که مى کوشند به این آسمان راه یابند و استراق سمع کنند و به اغواى مردم بپردازند، اما ستارگان و شهب یعنى، رهبران الهى و دانشمندان با امواج نیرومند سخن و قلمشان آنها را به عقب مى رانند و طرد مى کنند.
(آیه 19) در اینجا به بخشى از آیات آفرینش، و نشانه هاى عظمت خدا در زمین، مى پردازد تا بحث پیشین تکمیل گردد.
نخست از خود زمین شروع کرده، مى فرماید: «و ما زمین را گسترش دادیم» (وَالاَْرْضَ مَدَدْناها).
و از آنجا که آفرینش کوهها با آن فوائد زیادى که دارند یکى از نشانه هاى توحید است، به ذکر آن پرداخته، اضافه مى کند: «و ما در زمین کوههاى مستقر و ثابتى انداختیم» (وَاَلْقَیْنا فیها رَواسِىَ).
این کوهها علاوه بر این که از ریشه به هم پیوسته اند و همچون زرهى زمین را در برابر فشار درونى از لرزشها حفظ مى کنند، و علاوه بر این که قدرت توفانها را در هم شکسته و وزش باد و نسیم را به دقت کنترل مى نمایند، محل خوبى براى ذخیره آبها به صورت برف و یا چشمه ها مى باشند.
سپس به سراغ مهمترین عامل زندگى بشر و همه جانداران یعنى گیاهان مى رود، مى فرماید: «و ما در روى زمین از هر چیز (گیاه) موزون رویاندیم» (وَاَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ شَىْء مَوْزُون).
در کره زمین شاید صدها هزار نوع گیاه داریم با خواص مختلف و آثار متنوع و گوناگون که شناخت هر یک دریچه اى است براى شناخت «الله» و برگ هرکدام از آنها دفترى است از «معرفت کردگار».
(آیه 20) و از آنجا که وسائل زندگى انسان منحصر به گیاهان و معادن نیست در این آیه به تمام این مواهب اشاره کرده، مى گوید: «و ما انواع وسائل زندگى را براى شما در زمین قرار دادیم» (وَجَعَلْنا لَکُمْ فیها مَعایِشَ).
نه تنها براى شما بلکه براى همه موجودات زنده، «و کسانى که شما روزى آنها را نمى دهید» و از دسترس شما خارجند (وَمَنْ لَسْتُمْ لَهُ بِرازِقینَ).
آرى ! براى همه آنها نیازمندیهایشان را فراهم ساختیم.
(آیه 21) این آیه در حقیقت به پاسخ سؤالى مى پردازد که براى بسیارى از مردم پیدا مى شود و آن این که چرا خداوند آنقدر از ارزاق و مواهب در اختیار انسانها نمى گذارد که بى نیاز از هرگونه تلاش و کوشش باشند.
مى فرماید: «خزائن و گنجینه هاى همه چیز تنها نزد ماست، ولى ما جز به اندازه معین آن را نازل نمى کنیم» (وَاِنْ مِنْ شَىْء اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَر مَعْلُوم).
بنابراین چنان نیست که قدرت ما محدود باشد و از تمام شدن ارزاق وحشتى داشته باشیم، بلکه منبع و مخزن و سرچشمه همه چیز نزد ماست، ولى همه چیز این عالم حساب دارد و ارزاق و روزیها نیز به مقدارحساب شده اى از طرف خدا نازل مى گردد.
کاملا روشن است که تلاش و کوشش براى زندگى علاوه بر این که تنبلى و سستى و دل مردگى را از انسانها دور مى سازد و حرکت و نشاط مى آفریند، وسیله بسیار خوبى براى اشتغال سالم فکرى و جسمى آنهاست، و اگر چنین نبود و همه چیز بى حساب در اختیار انسان قرار داشت معلوم نبود دنیا چه منظره اى پیدا مى کرد ؟
به عبارت دیگر همان گونه که فقر و نیاز، انسان را به انحراف و بدبختى مى کشاند بى نیازى بیش از حد نیز منشأ فساد و تباهى است.
