(آیه 60) در تاریخ اسلام دو دوران مشخص دیده مى شود، دوران مکّه که همت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مسلمانان در آن مصروف تعلیم و تربیت نفرات و آموزش و تبلیغ مى شد، و دوران مدینه که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آن دست به تشکیل «حکومت اسلامى» و پیاده کردن و اجراى تعلیمات اسلام، از طریق این حکومت صالح زد.
بدون شک یکى از ابتدایى و ضرورى ترین مسأله، به هنگام تشکیل حکومت، تشکیل «بیت المال» است که بهوسیله آن نیازهاى اقتصادى حکومت برآورده شود.
به همین دلیل یکى از نخستین کارهایى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در مدینه انجام داد تشکیل بیت المال بود که یکى از منابع آن را «زکات» تشکیل مى داد، و طبق مشهور این حکم در سال دوم هجرت پیامبر(صلى الله علیه وآله) تشریع شد.
به هر حال آیه مورد بحث به روشنى مصارف واقعى زکات را بیان کرده و آن را در هشت مصرف خلاصه مى کند:
1ـ «فقرا» نخست مى گوید: «صدقات و زکات براى فقیران است» (اِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ).
2ـ «مساکین» (وَالْمَساکینِ).
3ـ «عاملان و جمع آورى کنندگان زکات» (وَالْعامِلینَ عَلَیْها).
این گروه در حقیقت کارمندان و کارکنانى هستند که براى جمع آورى زکات و اداره بیت المال اسلام تلاش و کوشش مى کنند.
4ـ «و کسانى که براى جلب محبتشان اقدام مى شود» (وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ).
آنها کسانى هستند که انگیزه معنوى نیرومندى براى پیشبرد اهداف اسلامى ندارند، و با تشویق مالى مى توان تألیف قلب، و جلب محبت آنان نمود، و در مباحث فقهى گفته شده که آیه مفهوم وسیعى دارد که کفار و غیرمسلمانان را شامل مى شود.
5ـ «در راه آزاد ساختن بردگان» (وَفِى الرِّقابِ).
یعنى سهمى از زکات، تخصیص به مبارزه با بردگى، و پایان دادن به این موضوع ضدانسانى، و «آزادى تدریجى بردگان» داده مى شود.
6ـ «اداء دین بدهکاران» و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکارى مانده و از اداى آن عاجز شده اند (وَالْغارِمینَ).
7ـ «و در راه خدا» (وَفى سَبیلِ اللهِ).
8ـ «واماندگان در راه» (وَابْنِ السَّبیلِ).
یعنى مسافرانى که بر اثر علّتى در راه مانده، و زاد و توشه و مرکب کافى براى رسیدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقیر و بى بضاعتى نیستند.
در پایان آیه به عنوان تأکید روى مصارف گذشته، مى فرماید: «این فریضه الهى است» (فَریضَةً مِنَ اللهِ).
و بدون شک این فریضه، حساب شده، و کاملا دقیق، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است، زیرا «خداونددانا و حکیم است» (وَاللهُ عَلیمٌ حَکیمٌ).
