(آیه 57) در قسمتى از آیات گذشته بحثهایى در زمینه قرآن آمده، و گوشه اى از مخالفتهاى مشرکان در آن منعکس گردیده بود، در این آیه به همین مناسبت سخن از قرآن به میان آمده نخست به عنوان یک پیام همگانى و جهانى، تمام انسانها را مخاطب ساخته مى گوید: «اى مردم! از سوى پروردگارتان، موعظه و اندرزى براى شما آمده» (یا اَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ).
«و کلامى که مایه شفاء بیمارى دلهاست» (وَشِفاءٌ لِما فِى الصُّدُورِ).
«و چیزى که مایه هدایت و راهنمایى است» (وَهُدًى).
«و رحمت براى مؤمنان است» (وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ).
در واقع آیه فوق چهار مرحله از مراحل تربیت و تکامل انسان را در سایه قرآن شرح مى دهد.
مرحله اول: مرحله «موعظه و اندرز» است.
مرحله دوم: پاکسازى روح انسان از انواع رذائل اخلاقى است.
مرحله سوم: مرحله هدایت است که پس از پاکسازى انجام مى گیرد.
و مرحله پنجم: مرحله اى است که انسان لیاقت آن را پیدا کرده است که مشمول رحمت و نعمت پروردگار شود.
(آیه 58) در این آیه براى تکمیل این بحث و تأکید روى این نعمت بزرگ الهى یعنى قرآن مجید که از هر نعمتى برتر و بالاتر است، مى فرماید: «بگو: اى پیامبر ! این مردم به فضل پروردگار و به رحمت بى پایان او (و این کتاب بزرگ آسمانى که جامع همه نعمتهاست) باید خشنود بشوند» نه به حجم ثروتها و بزرگى مقامها و فزونى قوم و قبیله هاشان (قُلْ بِفَضْلِ اللهِ وَبِرَحْمَتِه فَبِذلِکَ فَلْیَفْرَحُوا).
زیرا «این سرمایه از تمام آنچه آنها براى خود گردآورى کرده اند بهتر و بالاتر است» و هیچ یک از آنها قابل مقایسه با این نیست (هُوَ خَیْرٌ مِمّا یَجْمَعُونَ).
(آیه 59) در آیات گذشته سخن از قرآن و موعظه الهى و هدایت و رحمتى که در این کتاب آسمانى است در میان بود، و در این آیه به همین مناسبت از قوانین ساختگى و خرافى و احکام دروغین مشرکان سخن مى گوید.
نخست روى سخن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده، مى فرماید: «به آنها بگو: چرا این روزیهایى را که خداوند براى شما نازل کرده است بعضى را حرام و بعضى را حلال قرار داده اید» ؟ (قُلْ اَرَءَیْتُمْ ما اَنْزَلَ اللهُ لَکُمْ مِنْ رِزْق فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرامًا وَحَلالاً).
و بر طبق سنن خرافى خود پاره اى از چهارپایان و همچنین قسمتى از زراعت و محصول کشاورزى خود را تحریم نموده اید.
«بگو: آیا خداوند به شما اجازه داده است (چنین قوانینى را وضع کنید) یا بر خدا افترا مى بندید»؟ (قُلْ ءاللهُ اَذِنَ لَکُمْ اَمْ عَلَى اللهِ تَفْتَرُونَ).
(آیه 60) اکنون که مسلم شد آنها با این احکام خرافى و ساختگى خود علاوه بر محروم شدن از نعمتهاى الهى تهمت و افترا به ساحت مقدس پروردگار بسته اند، اضافه مى کند: «آنها که بر خدا دروغ مى بندند، در باره مجازات روز قیامت چه مى اندیشند» ؟ آیا تأمینى براى رهایى از این کیفر دردناک به دست آورده اند ؟ (وَما ظَنُّ الَّذینَ یَفْتَرُونَ عَلَى اللهِ الْکَذِبَ یَوْمَ الْقِیمَةِ).
اما «خداوند فضل و رحمت گسترده اى بر مردم دارد» (اِنَّ اللهَ لَذُو فَضْل عَلَى النّاسِ).
به همین دلیل آنها را در برابر این گونه اعمال زشتشان فوراً کیفر نمى دهد.
ولى آنها به جاى این که از این مهلت الهى استفاده کنند و عبرت گیرند و شکر آن را به جا آورند و به سوى خدا باز گردند» اکثر آنان (غافلند و) سپاس این نعمت بزرگ را به جا نمى آورند» (وَلکِنَّ اَکْثَرَهُمْ لا یَشْکُرُونَ).
(آیه 61) و براى این که تصور نشود این مهلت الهى دلیل بر عدم احاطه علم پروردگار بر کارهاى آنهاست، در این آیه این حقیقت را به رساترین عبارت بیان مى کند که او از تمام ذرات موجودات در پهنه آسمان و زمین و جزئیات اعمال بندگان آگاه و با خبر است، و مى گوید: «در هیچ حالت و کار مهمى نمى باشى، و هیچ آیه اى از قرآن را تلاوت نمى کنى، و هیچ عملى را انجام نمى دهید مگر این که ما شاهد و ناظر بر شما هستیم در آن هنگام که وارد آن عمل مى شوید» (وَما تَکُونُ فى شَأْن وَما تَتْلُوا مِنْهُ مِنْ قُرْآن وَلا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَل اِلاّ کُنّا عَلَیْکُمْ شُهُودًا اِذْ تُفیضُونَ فیهِ).
سپس با تأکید بیشتر این مسأله را تعقیب کرده، مى گوید: «کوچکترین چیزى در زمین و آسمان حتى به اندازه سنگینى ذره بى مقدارى، از دیدگاه علم پروردگار تو مخفى و پنهان نمى ماند، و نه کوچکتر از این و نه بزرگتر از این مگر این که همه اینها در لوح محفوظ و کتاب آشکار علم خدا ثبت و ضبط است» (وَما یَعْزُبُ عَنْ رَبِّکَ مِنْ مِثْقالِ ذَرَّة فِى الاَْرْضِ وَلا فِى السَّمـاءِ وَلا اَصْغَرَ مِنْ ذلِکَ وَلا اَکْبَرَ اِلاّ فى کِتاب مُبین).
در آیه فوق درس بزرگى براى همه مسلمانان بیان شده است درسى که مى تواند آنها را در مسیر حق به راه اندازد و از کجرویها و انحرافات باز دارد. و آن این که: به این حقیقت توجه داشته باشیم که هر گامى بر مى داریم و هر سخنى که مى گوییم و هر اندیشه اى که در سر مى پرورانیم، و به هر سو نگاه مى کنیم، و در هر حالى هستیم، نه تنها ذات پاک خدا بلکه فرشتگان او نیز مراقب ما هستند و با تمام توجه ما را مى نگرند.
بى جهت نیست که امام صادق(علیه السلام) مى فرماید: «پیامبراسلام(صلى الله علیه وآله) هر زمان این آیه را تلاوت مى کرد شدیداً گریه مى نمود».
جایى که پیامبر(صلى الله علیه وآله)با آن همه اخلاص و بندگى و آن همه خدمت به خلق و عبادت خالق از کار خود در برابر علم خدا ترسان باشد، حال ما و دیگران معلوم است.
