(آیه 18) در تعقیب آیه قبل که سخن از قرآن و رسالت پیامبر(صلى الله علیه وآله) به میان آمده، در سلسله آیات (18 تا 22) سرنوشت منکران، و نشانه ها، و پایان و عاقبت کارشان را تشریح مى کند.
نخست مى فرماید: «چه کسى ستمکارتر است از آن کس که بر خدا دروغ مى بندد» (وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللهِ کَذِبًا).
یعنى نفى دعوت پیامبر راستین در واقع نفى سخنان خدا و آن را به دروغ نسبت دادن است، اصولا تکذیب پیامبر، تکذیب خداست.
سپس آینده شوم آنها را در قیامت چنین بیان مى کند که: «آنها در آن روز به پیشگاه پروردگار (با تمامى اعمال و کردارشان) عرضه مى شوند» و در دادگاه عدل او حضور مى یابند (اُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلى رَبِّهِمْ).
«در این هنگام شاهدان اعمال (گواهى مى دهند و) مى گویند: اینها همان کسانى هستند که بر پروردگار بزرگ و مهربان و ولى نعمت خود دروغ بستند» (وَیَقُولُ الاَْشْهادُ هؤُلاءِ الَّذینَ کَذَبُوا عَلى رَبِّهِمْ).
سپس با صداى رسا مى گویند: «اى لعنت خدا بر ستمگران باد !» (اَلا لَعْنَةُ اللهِ عَلَى الظّالِمینَ).
(آیه 19) این آیه صفات این ظالمان را در ضمن سه جمله بیان مى کند: نخست مى گوید: «آنها کسانى هستند که (مردم را با انواع وسائل) از راه خدا باز مى دارند» (اَلَّذینَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللهِ).
این کار از طریق القاء شبهه، و زمانى از طریق تهدید، و گاهى تطمیع، و مانند آن، صورت مى گیرد که هدف همه آنها یکى است و آن بازداشتن از راه خداست.
دیگر این که: «آنها مخصوصاً سعى دارند راه مستقیم الهى را کج و معوج نشان دهند» (وَیَبْغُونَها عِوَجًا). یعنى با انواع تحریفها، کم و زیاد کردن، تفسیر به رأى و مخفى ساختن حقایق چنان مى کنند که این صراط مستقیم به صورت اصلیش در نظرها جلوه گر نشود، تا مردم نتوانند از این راه بروند.
و دیگر این که: «آنها به قیامت و روز رستاخیز ایمان ندارند» (وَهُمْ بِالاْخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ).وعدم ایمانشان به معاد سرچشمه سایرانحرافاتوتبهکاریهاى آنان مى شود.
(آیه 20) ولى در این آیه مى گوید: با این همه «آنها هیچ گاه توانایى فرار در زمین را ندارند» تا از قلمرو قدرت پروردگار خارج شوند (اُولئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزینَ فِى الاَْرْضِ). «همچنین آنها نمى توانند ولى و حامى و پشتیبانى غیر از خدا براى خود بیابند» (وَما کانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ اَوْلِیاءَ).
سرانجام به مجازات سنگین آنها اشاره کرده، مى گوید: «مجازات آنها مضاعف مى گردد» (یُضاعَفُ لَهُمُ الْعَذابُ).
چرا که هم خود گمراه و گناهکار و تبهکار بودند، و هم دیگران را به این راهها مى کشاندند، وبه همین دلیل هم بار گناه خویش را بر دوش مى کشند و هم بار گناه دیگران را بى آنکه از گناه دیگران چیزى کاسته شود.
در پایان آیه ریشه اصلى بدبختى آنها را این گونه شرح مى دهد: «آنها نه گوش شنوا داشتند و نه چشم بینا» ! (ما کانُوا یَسْتَطیعُونَ السَّمْعَ وَما کانُوا یُبْصِرُونَ).
در حقیقت از کار انداختن این دو وسیله مؤثر براى درک حقایق سبب شد که هم خودشان به گمراهى بیفتند و هم دیگران را به گمراهى بکشانند.
(آیه 21) این آیه محصول تمام تلاشها و کوششهاى نادرست آنها را در یک جمله بیان مى کند، مى گوید: «اینها همه کسانى هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده و ورشکست شدند» (اُولئِکَ الَّذینَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ).
و این بزرگترین خسارتى است که ممکن است دامنگیر انسانى شود که موجودیت انسانى خویش را ازدست داده.
سپس اضافه مى کند: آنها به معبودهایى دروغین دل بسته بودند «اما سرانجام تمام این معبودهاى ساختگى گم شدند و از نظرشان محو گشتند» (وَضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).
(آیه 22) و در این آیه حکم نهایى سرنوشت آنها را به صورت قاطعى چنین بیان مى کند: «لاجرم و به ناچار آنها در سراى آخرت زیانکارترین مردمند» (لاجَرَمَ اَنَّهُمْ فِى الاْخِرَةِ هُمُ الاَْخْسَرُونَ).
چرا که تمام سرمایه هاى انسانى وجود خویش را از دست دادند، و با این حال، هم بار مسؤولیت خویش را بر دوش مى کشند و هم بار مسؤولیت دیگران را !
(آیه 23) در تعقیب آیات گذشته که حال گروهى از منکران وحى الهى را تشریح مى کرد، این آیه و آیه بعد نقطه مقابل آنها یعنى حال مؤمنان راستین را بیان مى کند.
نخست مى گوید: «کسانى که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند و در برابر خداوند خاضع و تسلیم و به وعده هاى او مطمئن بودند، اصحاب و یاران بهشتند و جاودانه در آن خواهند ماند» (اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَاَخْبَتُوا اِلى رَبِّهِمْ اُولئِکَ اَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فیها خالِدُونَ).
(آیه 24) در این آیه خداوند حال این دو گروه را در ضمن یک مثال روشن و زنده بیان مى کند و مى گوید: «حال این دو گروه، حال نابینا و کر و بینا و شنوا است» (مَثَلُ الْفَریقَیْنِ کَالاَْعْمى وَالاَْصَمِّ وَالْبَصیرِ وَالسَّمیعِ).
«آیا این دو گروه همانند یکدیگرند» (هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلاً).
«آیا شما متذکر نمى شوید و نمى اندیشید» (اَفَلا تَذَکَّرُونَ).
آنها که بر اثر لجاجت و دشمنى با حق و گرفتار بودن در چنگال تعصب و خودخواهى و خودپرستى، چشم و گوش حقیقت بین را از دست داده اند هرگز نمى توانند، حقایق مربوط به عالم غیب و اثرات ایمان و لذت عبادت پروردگار و شکوه تسلیم در برابر فرمان او را درک کنند، این گونه افراد به کوران و کرانى مى مانند که در تاریکى مطلق و سکوت مرگبار زندگى دارند، در حالى که مؤمنان راستین با چشم باز و گوش شنوا هر حرکتى را مى بییند و هر صدایى را مى شنوند وبا توجه به آن راه خود را به سوى سرنوشتى سعادت آفرین مى گشایند.
