(آیه 18) از آنجا که در آیات گذشته، سخن از مخالفت گردنکشان در برابر اوامر الهى و سپس هلاکت آنها بود در اینجا به علت واقعى این تمرّد و عصیان که همان حب دنیاست اشاره کرده، مى گوید: «کسانى که تنها هدفشان همین زندگى زودگذر دنیاى مادى باشد، ما آن مقدار را که بخواهیم به هر کس صلاح بدانیم در همین زندگى زودگذر مى دهیم سپس جهنّم را براى او قرار خواهیم داد که در آتش سوزانش مى سوزد در حالى که مورد سرزنش و دورى از رحمت خداست» (مَنْ کانَ یُریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلیها مَذْمُومًا مَدْحُورًا).
قابل توجه اینکه نمى گوید هرکس به دنبال دنیا برود، به هرچه بخواهد مى رسد، بلکه دو قید براى آن قائل مى شود، اول این که تنها بخشى از آنچه را مى خواهد به آن مى رسد، همان مقدارى که ما بخواهیم «ما نَشاءُ».
دیگر این که: همه افراد به همین مقدار نیز نمى رسند، بلکه تنها گروهى از آنها به بخشى از متاع دنیا خواهند رسید، آنها که ما بخواهیم «لِمَنْ نُریدُ».
و به این ترتیب; نه همه دنیاپرستان به دنیا مى رسند و نه آنها که مى رسند به همه آنچه مى خواهند مى رسند، زندگى روزمره نیز این دو محدودیت رابه وضوح به ما نشان مى دهد، چه بسیارند کسانى که شب و روز مى دوند و به جایى نمى رسند، و چه بسیار کسانى که آرزوهاى دور و دراز در این دنیا دارند که تنها بخش کوچکى از آن را به دست مى آورند.
قابل توجه این که کیفر این گروه، ضمن این که آتش جهنم شمرده شده است، با دو تعبیر «مَذْمُوماً» و «مَدْحُوراً» تأکید گردیده، که اولى به معنى مورد سرزنش و نکوهش قرار گرفتن و دومى به معنى دور ماندن از رحمت خداست.
در حقیقت آتش دوزخ، کیفر جسمانى آنهاست، و مذموم و مدحور بودن کیفر روحانى آنها، چرا که معاد هم جسمانى است و هم روحانى و کیفر و پاداش آن نیز در هر دو جنبه است.
(آیه 19) سپس به شرح حال گروه دوم مى پردازد، با قرینه مقابله، آنچنانکه روش قرآن است، مطلب آشکارتر شود، مى فرماید: «اما کسى که آخرت را بطلبد و سعى و کوشش خود را در این راه به کار بندد، در حالى که ایمان داشته باشد، این سعى و تلاش او مورد قبول الهى خواهد بود» (وَمَنْ اَرادَ الاْخِرَةَ وَسَعى لَها سَعْیَها وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولئِکَ کانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُورًا).
بنابراین براى رسیدن به سعادت جاویدان سه امر اساسى شرط است:
1ـ اراده انسان آن هم اراده اى که تعلق به حیات ابدى گیرد، و به لذات زودگذر و نعمتهاى ناپایدار و هدفهاى صرفاً مادى تعلق نگیرد.
2ـ این اراده به صورت ضعیف و ناتوان در محیط فکر و اندیشه و روح نباشد بلکه تمام ذرات وجود انسان را به حرکت وادارد و آخرین سعى و تلاش خود را در این را به کار بندد.
3ـ همه اینها توأم با «ایمان» باشد، ایمانى ثابت و استوار، چرا که تصمیم و تلاش هنگامى به ثمر مى رسد که از انگیزه صحیحى، سرچشمه گیرد و آن انگیزه چیزى جز ایمان به خدا نمى تواند باشد.
(آیه 20) در اینجا ممکن است این توهّم پیش آید که نعمتهاى دنیا، تنها سهم دنیاپرستان خواهد شد و آخرت طلبان از آن محروم مى گردند، آیه به این توهّم پاسخ مى گوید که: «ما هریک از این گروه و آن گروه را از اعطاى پروردگارت مى دهیم و امداد مى کنیم» (کُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَهؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّکَ).
«چرا که بخشش پروردگارت از هیچ کس ممنوع نیست» و گبر و ترسا و مؤمن و مسلم همه از خان نعمتش وظیفه مى خورند (وَماکانَ عَطاءُ رَبِّکَ مَحْضُورًا).
(آیه 21) این آیه یک اصل اساسى را در همین رابطه بازگو مى کند و آن اینکه: همان گونه که تفاوت تلاشها در این دنیا باعث تفاوت در بهره گیریهاست، در کارهاى آخرت نیز همین اصل کاملاً حاکم است، با این تفاوت که این دنیا محدود است و تفاوتهایش هم محدود، ولى آخرت نامحدود، و تفاوتهایش نیز نامحدود است، مى گوید: «بنگر! چگونه بعضى از آنها را بر بعضى دیگر (بخاطر تفاوت در سعى و کوششان) برترى دادیم، اما آخرت درجاتش بزرگتر و برتریش بیشتر است»! (اُنْظُرْ کَیْفَ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى بَعْض وَلَلاْخِرَةُ اَکْبَرُ دَرَجات وَاَکْبَرُ تَفْضیلاً).
