به دنبال ایرادهاى سست و بى اساس مشرکان، در این آیه به آخرین بهانه هاى آنها مى رسیم، و آن این که: آنها مى گفتند چرا پیامبر، خدا را به نامهاى متعددى مى خواند با این که مدعى توحید است قرآن در پاسخ آنها مى گوید: «بگو: شما او را به نام «الله» بخوانید و یا به نام رحمان هرکدام را بخوانید فرق نمى کند براى او نامهاى متعدد نیک است» (قُلِ ادْعُوااللهَ اَوِادْعُوا الرَحْمنَ اَیًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الاَْسْماءُ الْحُسْنى).

این کوردلان گاه براى یک شخص، یا یک مکان و مانند آن اسمهاى مختلفى مى گذارند که هرکدام معرّف گوشه اى از زوایاى وجود او بود.

آیا با این حال تعجب دارد خدایى که وجودش از هر نظر بى نهایت است و منبع و سرچشمه همه کمالات، نعمتها و تمام نیکیهاست وبه تناسب هر کارى که انجام مى دهد و هر کمالى که ذات مقدسش دارد نام مخصوص داشته باشد؟!

در پایان آیه نظر به گفتگوى مشرکان در مکّه در رابطه با نماز پیامبر(صلى الله علیه وآله) و این که مى گفتند: او نماز خود را بلند مى خواند و ما را ناراحت مى کند، این چه عبادتى است؟ این چه برنامه اى است؟ به پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور مى دهد: «نمازت را زیاد بلند مخوان، زیاد هم آهسته مخوان، بلکه میان این دو راه اعتدال را انتخاب کن» (وَلا تَجْهَرْ بِصَلاتِکَ وَلاتُخافِتْ بِها وَابْتَغِ بَیْنَ ذلِکَ سَبیلاً).

آیه مى گوید: نه بیش از حد بلند بخوان و فریاد بزن، و نه بیش از حد آهسته که تنها حرکت لبها مشخص شود و صدایى به گوش نرسد.

(آیه 111) سرانجام به آخرین آیه این سوره مى رسیم آیه اى که با حمد خداوند سوره را پایان مى دهد همان گونه که با تسبیح ذات پاک او سوره آغاز شده بود، و در حقیقت این آیه نتیجه اى است بر کل بحثهاى توحیدى این سوره و محتواى همه آن مفاهیم توحیدى.

روى سخن را به پیامبر کرده، چنین مى گوید: «بگو: حمد و سپاس مخصوص خداوندى است که نه فرزندى براى خود انتخاب کرده و نه شریکى در حکومت و مالکیت جهان دارد، و نه سرپرستى براى حمایت در برابر ذلت و ناتوانى» (وَقُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى لَمْ یَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ یَکُنْ لَهُ شَریکٌ فِى الْمُلْکِ وَلَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِىٌّ مِنَ الذُّلِّ).

و چنین خدایى با چنان صفات از هر چه فکر کنى برتر و بالاتر است بنابراین «او را بزرگ دار و به عظمت بى انتهایش آشنا شو» (وَکَبِّرْهُ تَکْبیرًا).

آیه فوق هرگونه کمک کار و شبیه را از خداوند نفى مى کند، چه آن کس که پایین تر باشد (همچون فرزند) و آن کس که همسان باشد (همچون شریک) و آن کس که برتر باشد (همچون ولىّ).

مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» از بعضى مفسران نقل مى کند که این آیه ناظر به نفى اعتقاد انحرافى سه گروه است: نخست مسیحیان و یهود که براى خدا فرزند قائل بودند، و دیگر مشرکان عرب که براى او شریکى مى پنداشتند، و لذا در مراسم حجّ مى گفتند: لَبَّیْکَ لا شَریکَ لَکَ، اِلاّ شَریکًا هُوَ لَکَ! و دیگر ستاره پرستان و مجوس، چرا که آنها براى خدا ولى و حامى قائل بودند.

«پایان سوره اِسراء»

و پایان جلد دوم برگزیده تفسیر نمونه