(آیه 84) در تعقیب آیات گذشته که واکنش نادرست منکران حق را در برابر نعمتهاى گوناگون پروردگار بیان مى کرد، در اینجا به گوشه اى از مجازاتهاى دردناک آنها در جهان دیگر اشاره مى کند.
نخست مى گوید: «و به خاطر بیاورید روزى را که ما از هر امتى گواهى (بر آنها) مبعوث مى کنیم» (وَیَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ کُلِّ اُمَّة شَهیدًا).
سپس اضافه مى کند که در آن دادگاه «اجازه سخن گفتن به کافران داده نمى شود» (ثُمَّ لا یُؤْذَنُ لِلَّذینَ کَفَرُوا).
آیا ممکن است خداوند اجازه دفاع به مجرمى ندهد ؟ آرى ! در آنجا نیاز به سخن گفتن با زبان نیست ! دست و پا وگوش و چشم و پوست بدن و حتى زمینى که انسان بر آن گناه یا ثواب کرده است، گواهى مى دهند; بنابراین، نوبت به زبان نمى رسد.
نه تنها به آنها اجازه سخن گفتن داده نمى شود بلکه «توانایى بر جبران و اصلاح و تقاضاى عفو نیز ندارند» (وَلا هُمْ یُسْتَعْتَبُونَ).
چرا که آنجا که سراى برخورد با نتیجه ها و بازتابهاى عمل است نه جاى انجام عمل و یا جبران و اصلاح.
(آیه 85) در این آیه اضافه مى کند این ظالمان ستم پیشه هنگامى که از مرحله حساب گذشته و در برابر عذاب الهى قرار گرفتند گاهى تقاضاى تخفیف و گاهى تقاضاى مهلت مى کنند، اما «هنگامى که ظالمان مجازات را ببینند نه به آنها تخفیف عذاب داده مى شود و نه مهلت» (وَاِذا رَءَا الَّذینَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَلا هُمْ یُنْظَرُونَ).
(آیه 86) در این آیه همچنان، سخن از آینده شوم مشرکان، به خاطر پرستیدن بتها است، مى فرماید، در صحنه قیامت که معبودهاى ساختگى و انسانهایى که همچون بت پرستش مى شدند در کنار پرستش کنندگان قرار مى گیرند، «و هنگامى که مشرکان معبودهایى را که همتاى خدا قرار دادند مى بینند، مى گویند: «پروردگارا ! اینها همتایانى هستند که ما به جاى تو آنها را مى خواندیم» ! (وَاِذا رَءَا الَّذینَ اَشْرَکُوا شُرَکاءَهُمْ قالُوا رَبَّنا هؤُلاءِ شُرَکاؤُنَا الَّذینَ کُنّا نَدْعُوا مِنْ دُونِکَ).
این معبودان نیز، ما را در این کار وسوسه کردند و در حقیقت شریک جرم ما بودند، بنابراین، سهمى از عذاب و مجازات ما را براى آنها قرار ده.
«در این هنگام (به فرمان خدا) معبودان (به سخن در مى آیند و) آنها مى گویند: شما قطعاً دروغگو هستید» ! (فَاَلْقَوْا اِلَیْهِمُ الْقَوْلَ اِنَّکُمْ لَکاذِبُونَ).
ما نه شریک خدا بودیم و نه شما را وسوسه کردیم و نه محکوم به پذیرش بخشى از مجازاتتان هستیم.
(آیه 87) در این آیه اضافه مى کند که بعد از این سخن و شنیدن پاسخ «همگى در پیشگاه خدااظهار تسلیم مى کنند» (وَاَلْقَوْا اِلَى اللهِ یَوْمَئِذ السَّلَمَ). وغرور و نخوت و تعصبهاى کورکورانه این عابدان نادان با دیدن چهره حق کنار مى رود و سر تعظیم در پیشگاهش فرود مى آورند و (در این هنگام) تمام آنچه را (نسبت به خدا) دروغ مى بستند، گم و نابود مى شود» ! (وَضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ).
هم نسبت دروغین شریک خدا بودن، محو و بى رنگ مى شود، و هم پندار شفاعت بتها در پیشگاه خدا، بلکه همانها آتشگیره هاى دوزخ مى شوند و به جان پرستش کنندگانشان مى افتند !
(آیه 88) تا اینجا بیان حال مشرکان گمراهى بود که در شرک و انحراف خود غوطهور بودند، بى آنکه دیگرى را به این راه بخوانند، سپس حال کسانى را بیان مى کند که در عین گمراهى به گمراه ساختن دیگران نیز اصرار دارند، مى فرماید: «کسانى که کافر شدند و مردم را از راه خدا باز داشتند، مجازاتى مافوق مجازات کفرشان بر آنها مى افزاییم در برابر آنچه فساد مى کردند» (اَلَّذینَ کَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبیلِ اللهِ زِدْناهُمْ عَذابًا فَوْقَ الْعَذابِ بِما کانُوا یُفْسِدُونَ). چرا که عامل فساد در روى زمین و گمراهى خلق خدا، و مانع از پیمودن راه حق شدند.
در حدیث مشهورى مى خوانیم: «هر کس سنت نیکى بگذارد، پاداش کسانى که به آن عمل کنند براى او هست بى آنکه از پاداش آنها کاسته شود، و هر کس سنت بدى بگذارد، گناه همه کسانى که به آن عمل مى کنند بر او نوشته مى شود، بى آنکه از گناه آنها چیزى کاسته شود».
(آیه 89) سپس به دنبال سخنى که از وجود «گواه» در هر امتى در چند آیه قبل به میان آمد مجدداً به سراغ آن بحث با توضیح بیشترى مى رود، مى گوید: «و به خاطر بیاورید آن روز را که ما از میان هر امتى گواهى از خود آنها بر آنها مبعوث مى کنیم» (وَیَوْمَ نَبْعَثُ فى کُلِّ اُمَّة شَهیدًا عَلَیْهِمْ مِنْ اَنْفُسِهِمْ).
گرچه این حکم عام شامل مسلمانان و پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نیز مى شود، ولى براى تأکید بیشتر خصوصاً آن را مطرح کرده، مى فرماید: «و ما تو را شاهد و گواه بر این گروه مسلمانان قرار مى دهیم» (وَجِئْنابِکَ شَهیدًا عَلى هؤُلاءِ).
و از آنجا که قرار دادن شهید و گواه فرع بر این است که قبلا برنامه کامل و جامعى در اختیار افراد قرار داده شده باشد، بطورى که حجت بر همگى تمام شود، تا به دنبال آن، مسأله نظارت و مراقبت مفهوم صحیحى پیدا کند، لذا بلافاصله مى گوید: «و ما این کتاب آسمانى (قرآن) را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه چیز است» (وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیانًا لِکُلِّ شَىْء).
«و هم هدایت است و هم رحمت، و هم مایه بشارت براى همه مسلمانان جهان» (وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرى لِلْمُسْلِمینَ).
