(آیه 72) سلسله آیات (72ـ75) که آخرین فصل سوره انفال است بحثى را در باره «مهاجرین» و «انصار» و گروههاى دیگر مسلمین و ارزش وجودى هر یک از آنان، مطرح کرده و بحثهاى گذشته پیرامون جهاد و مجاهدان را بدینوسیله تکمیل مى کند.
در این آیات سخن از پنج گروه که چهار گروه آن از مسلمانان و یک گروه از غیر مسلمانانند به میان آمده است: آن چهار گروه عبارتند از:
1ـ مهاجرین نخستن
2ـ انصار و یاران مدینه.
3ـ آنها که ایمان آوردند ولى مهاجرت نکردند.
4ـ آنها که بعداً ایمان آوردند و به مهاجران پیوستند.
در این آیه مى گوید: «کسانى که ایمان آوردند و مهاجرت کردند و با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد نمودند و کسانى که پناه دادند و یارى کردند اولیاءو هم پیمان و مدافعان یکدیگرند» (اِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ فى سَبیلِ اللهِ وَالَّذینَ آوَوْا وَنَصَرُوا اُولئِکَ بَعْضُهُمْ اَوْلِیاءُ بَعْض).
براى گروه نخست چهار صفت بیان کرده اول ایمان، دوم هجرت و سوم جهاد مالى و اقتصادى و چهارم جهاد با خون و جان خویش در راه خدا و در مورد «انصار» دو صفت ذکر شده نخست «ایواء» (پناه دادن) دوم یارى کردن.
در حقیقت این دو گروه در بافت جامعه اسلامى یکى به منزله «تار» و دیگرى به منزله «پود» بود و هیچ کدام از دیگرى بى نیاز نبود.
سپس به گروه سوم اشاره کرده، مى گوید: «و آنها که ایمان آوردند و مهاجرت نکردند و به جامعه نوین شما نپیوستند) هیچ گونه ولایت و تعهد و مسؤولیتى در برابر آنها نداریم تا اقدام به هجرت کنند» (وَالَّذینَ آمَنُوا وَلَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَىْء حَتّى یُهاجِرُوا).
و در جمله بعد تنها یک نوع حمایت و مسؤولیت را استثنا کرده و آن را در باره این گروه اثبات مى کند و مى گوید: «هرگاه این گروه (مؤمنان غیرمهاجر) از شما به خاطر حفظ دین و آئینشان یارى بطلبند (یعنى تحت فشار شدید دشمنان قرار گیرند) بر شما لازم است که به یارى آنها بشتابید» (وَاِنِ اسْتَنْصَرُوکُمْ فِى الدّینِ فَعَلَیْکُمُ النَّصْرُ).
«مگر زمانى که مخالفان آنها جمعیتى باشند که میان شما و آنان پیمان ترک مخاصمه بسته شده» (اِلاّ عَلى قَوْم بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ میثاقٌ).
و در پایان آیه براى رعایت حدود این مسؤولیتها و دقت در انجام این مقررات مى گوید: «و خداوند به آنچه انجام مى دهید بصیر و بیناست» (وَاللهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ).
همه اعمال شما را مى بیند و از تلاشها و کوششها و مجاهدتها و احساس مسؤولیتها آگاه است، همچنین از بى اعتنایى و سستى و تنبلى و عدم احساس مسؤولیت در برابر این وظایف بزرگ با خبر مى باشد !.
(آیه 73) در این آیه به نقطه مقابل جامعه اسلامى، یعنى جامعه کفر و دشمنان اسلام اشاره کرده و مى گوید: «آنها که کافر شدند بعضى اولیاى بعضى دیگرند» (وَالَّذینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ اَوْلِیاءُ بَعْض).
یعنى پیوند آنها تنها با خودشان است، و شما حق ندارید با آنها پیوندى داشته باشید، و از آنها حمایت کنید و یا آنها را به حمایت خود دعوت نمایید.
سپس به مسلمانان هشدار مى دهد که: «اگر این دستور مهم را نادیده بگیرید، فتنه و فساد عظیمى در زمین و در محیط جامعه شما بهوجود خواهد آمد» (اِلاّ تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَةٌ فِى الاَْرْضِ وَفَسادٌ کَبیرٌ).
چه فتنه و فسادى از این بالاتر که خطوط پیروزى شما محو مى گردد و دسائس دشمنان در جامعه شما کارگر مى شود.
(آیه 74) در این آیه بار دیگر روى اهمیت مقام مهاجران و انصار و موقعیت و تأثیر و نفوذ آنها در پیشبرد اهداف جامعه اسلامى تکیه کرده و از آنها به این گونه تقدیر مى کند: «آنها که ایمان آوردند و هجرت کردند و در راه خدا جهاد نمودند و آنها که پناه دادند و یارى کردند، مؤمنان حقیقى و راستین هستند» (وَالَّذینَ آمَنُوا وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا فى سَبیلِ اللهِ وَالَّذینَ آوَوْا وَنَصَرُوا اُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا).
زیرا در روزهاى سخت و دشوار و ایام غربت و تنهایى اسلام هر یک به نوعى به یارى آیین خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله)شتافتند.
و «آنها (به خاطر این فداکاریهاى بزرگ) آمرزش و روزى شایسته اى خواهند داشت» (لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ کَریمٌ).
هم در پیشگاه خدا و جهان دیگر از مواهب بزرگى برخوردارند و هم بهره اى شایسته از عظمت و امنیت و آرامش در این جهان خواهند داشت.
(آیه 75) در این آیه، به چهارمین گروه مسلمانان یعنى «مهاجران بعدى» اشاره کرده، مى گوید: «آنها که بعد از این ایمان بیاورند و هجرت کنند و با شما در جهاد شرکت جویند آنها نیز از شمایند» (وَالَّذینَ آمَنُوا مِنْ بَعْدُ وَهاجَرُوا وَجاهَدُوا مَعَکُمْ فَاُولئِکَ مِنْکُمْ).
یعنى; جامعه اسلامى یک جامعه مدار بسته و انحصارى نیست، بلکه درهایش به سوى همه مؤمنان و مهاجران و مجاهدان آینده نیز گشوده است.
و در پایان آیه اشاره به ولایت و اولویت خویشاوندان نسبت به یکدیگر کرده، مى گوید: «خویشاوندان (نیز) نسبت به یکدیگر و در احکامى که خداوند بر بندگانش مقرر داشته اولویت دارند» (وَاُولُوا الاَْرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلى بِبَعْض فى کِتابِ اللهِ).
در حقیقت در آیات گذشته سخن از ولایت و اولویت عمومى مسلمانان نسبت به یکدیگر بود و در این آیه تأکید مى کند که این ولایت و اولویت در مورد خویشاوندان به صورت قویتر و جامعترى است، زیرا خویشاوندان مسلمان علاوه بر ولایت ایمان و هجرت، ولایت خویشاوندى نیز دارند.
و در آخرین جمله این آیه که آخرین جمله سوره انفال است، مى فرماید: «خداوند به هر چیزى داناست» (اِنَّ اللهَ بِکُلِّ شَىْء عَلیمٌ).
و تمامى احکامى را که در زمینه «انفال» و «غنائم جنگى» و «نظام جهاد» و «صلح» و «احکام اسیران جنگى» و مسائل مربوط به «هجرت» و مانند آن در این سوره نازل کرده است همه را روى حساب و برنامه دقیقى بیان نموده که با روح جامعه انسانى و عواطف بشرى و مصالح همه جانبه آنها کاملا منطبق است.
«پایان سوره انفال»
