(آیه 84) پس از آن که منافقان با تخلف صریح از شرکت در میدان جهاد پرده ها را دریدند و کارشان بر ملا شد، خداوند به پیامبرش دستور مى دهد روش صریحتر و محکمترى در برابر آنها اتخاد کند تا براى همیشه فکر نفاق و منافق گرى از مغزهاى دیگران برچیده شود.
لذا مى فرماید: «بر هیچ یک از آنها (منافقان) که از دنیا مى روند نماز مگزار» ! (وَلا تُصَلِّ عَلى اَحَد مِنْهُمْ ماتَ اَبَدًا).
«و هیچ گاه در کنار قبر او براى طلب آمرزش و استغفار نایست» (وَلا تَقُمْ عَلى قَبْرِه).
در حقیقت این یک نوع مبارزه منفى، و در عین حال مؤثر، در برابر گروه منافقان است.
و این یک برنامه مبارزه حساب شده در برابر گروه منافقان در آن زمان بود که امروز هم مسلمانان باید از روشهاى مشابه آن استفاده کنند.
در پایان آیه بار دیگر دلیل این دستور را روشن مى سازد و مى فرماید: «این حکم به خاطر آن است که آنها به خدا و پیامبرش کافر شدند» (اِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللهِ وَرَسُولِه).
«و در حالى که فاسق و مخالف فرمان خدا بودند از دنیا رفتند» (وَماتُوا وَهُمْ فاسِقُونَ). نه از کرده خود پشیمان شدند و نه با آب توبه لکه هاى گناه را از دامان شستند.
(آیه 85) در اینجا ممکن بوده است سؤالى براى ما مسلمانان مطرح شود که اگر منافقان به راستى این همه از رحمت خدا دورند پس چرا خداوند به آنها این همه محبت کرده و این همه مال و فرزند (نیروى اقتصادى و انسانى) را در اختیارشان قرار داده است.
در آیه مورد بحث روى سخن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله) کرده و پاسخ این سؤال را چنین مى دهد: «اموال و فرزندانشان هیچ گاه نباید مایه اعجاب تو شود» (وَلا تُعْجِبْکَ اَمْوالُهُمْ وَاَوْلادُهُمْ).
چرا که به عکس آنچه مردم ظاهربین خیال مى کنند، این اموال و فرزندان نه تنها باعث خوشوقتى آنها نیست، بلکه «خداوند مى خواهد آنان را به وسیله اینها در دنیا مجازات کند، و با حال کفر جان بدهند» (اِنَّما یُریدُاللهُ اَنْ یُعَذِّبَهُمْ بِها فِى الدُّنْیا وَتَزْهَقَ اَنْفُسُهُمْ وَهُمْ کافِرُونَ).
این آیه اشاره به این واقعیت مى کند که امکانات اقتصادى و نیروهاى انسانى در دست افراد ناصالح نه تنها سعادت آفرین نیست، بلکه غالباً مایه دردسر و بلا و بدبختى است، زیرا چنین اشخاصى نه اموال خود را به مورد، مصرف مى کنند و نه فرزندان سر به راه و با ایمان و تربیت یافته اى دارند، بلکه اموالشان مایه غفلت آنها از خدا و مسائل اساسى زندگى است و فرزندانشان هم در خدمت ظالمان و فاسدان قرار مى گیرند.
منتها براى کسانى که ثروت و نیروى انسانى را اصیل مى پندارند و چگونگى مصرف آن، براى آنها مطرح نیست، زندگانى این گونه اشخاص دورنماى دل انگیزى دارد، اما اگر به متن زندگیشان نزدیکتر شویم و به این حقیقت نیز توجه کنیم که چگونگى بهره بردارى از این امکانات مطرح است تصدیق خواهیم کرد که هرگز افراد خوشبختى نیستند.
(آیه 86) در این آیه و آیه بعد باز سخن در باره منافقان است. آیه مى گوید: «هنگامى که سوره اى در باره جهاد نازل مى شود و از مردم دعوت مى کند که به خدا ایمان بیاورید (یعنى بر ایمان خود ثابت قدم بمانند و آن را تقویت نمایند) و همراه پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) در راه او جهاد کنید، در این هنگام منافقان قدرتمند که توانایى کافى از نظر جسمى و مالى براى شرکت در میدان جنگ دارند از تو اجازه مى خواهند که درمیدان جهاد شرکت نکنند و مى گویند بگذار ما با قاعدین (آنها که از جهاد معذورند) باشیم» (وَاِذا اُنْزِلَتْ سُورَةٌ اَنْ آمِنُوا بِاللهِ وَجاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَکَ اُولُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقالُوا ذَرْنا نَکُنْ مَعَ الْقاعِدینَ).
(آیه 87) در این آیه قرآن آنها را با این جمله مورد ملامت و مذمت قرارمى دهد که «آنها راضى شدند با متخلفان باقى بمانند» (رَضُوا بِاَنْ یَکُونُوا مَعَ الْخَوالِفِ).
بعداً اضافه مى کند که «اینها بر اثر گناه و نفاق به مرحله اى رسیده اند که بر قلبهایشان مهر زده شده، به همین دلیل چیزى نمى فهمند» (وَطُبِـعَ عَلى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ).
(آیه 88) در این آیه از گروهى که در نقطه مقابل این دسته قرار دارند و صفات و روحیات آنها، و همچنین سرانجام کارشان درست به عکس آنهاست، سخن به میان آمده.
آیه چنین مى گوید: «اما پیامبر و آنها که با او ایمان آوردند با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد کردند» (لکِنِ الرَّسُولُ وَالَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ).
و سرانجام کارشان این شد که «همه نیکیها براى آنهاست» و خیرات مادى و معنوى در این جهان و جهان دیگر نصیبشان است (وَاُولئِکَ لَهُمُ الْخَیْراتُ).
«و گروه رستگاران همینها هستند» (وَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ).
از این آیه به خوبى استفاده مى شود که اگر «ایمان» و «جهاد» توأم گردد هرگونه خیر و برکتى را با خود همراه خواهد داشت، و جز در سایه این دو، نه راهى به سوى فلاح و رستگارى است، و نه نصیبى از خیرات و برکات مادى و معنوى.
(آیه 89) در این آیه به قسمتى از پاداشهاى اخروى این گروه اشاره کرده، مى گوید: «خداوند باغهایى از بهشت براى آنان فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارد» (اَعَدَّاللهُ لَهُمْ جَنّات تَجْرى مِنْ تَحْتِهَا الاَْنْهارُ).
و تأکید مى کند: این نعمت و موهبت عاریتى و فناپذیر نیست بلکه «جاودانه در آن مى مانند» (خالِدینَ فیها). «و این پیروزى بزرگى است» (ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ).
(آیه 90) در این آیه به تناسب بحثهاى گذشته، پیرامون منافقان بهانه جو و عذرتراش اشاره به وضع دو گروه از تخلف کنندگان از جهاد شده است.
نخست مى گوید: «گروهى از اعراب بادیه نشین که از شرکت در میدان جهاد واقعاً معذور بودند نزد تو آمده اند تا به آنها اجازه داده شود و معاف گردند» (وَجاءَ الْمُعَذِّرُونَ مِنَ الاَْعْرابِ لِیُؤْذَنَ لَهُمْ).
و در مقابل «کسانى که به خدا و پیامبر دروغ گفتند، بدون هیچ عذرى در خانه خود نشستند» و به میدان نرفتند (وَقَعَدَ الَّذینَ کَذَبُوا اللهَ وَرَسُولَهُ).
در پایان آیه، گروه دوم را شدیداً تهدید کرده، مى گوید: «به زودى به آن دسته از ایشان که کافر شدند عذاب دردناکى خواهد رسید» (سَیُصیبُ الَّذینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ).
