(آیه 15) این آیه روى سخن را به مؤمنان کرده و یک دستور کلّى جنگى را به آنها توصیه و تأکید مى کند، مى گوید: «اى کسانى که ایمان آورده اید ! هنگامى که با کافران در میدان جهاد روبرو شدید به آنها پشت مکنید و فرار اختیار ننمایید» (یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اِذا لَقیتُمُ الَّذینَ کَفَرُوا زَحْفًا فَلا تُوَلُّوهُمُ الاَْدْبارَ).
(آیه 16) اصولا فرار از جنگ یکى از بزرگترین گناهان در اسلام محسوب مى شود به همین جهت در این آیه مجازات دردناک فرار کنندگان از میدان جهاد را با ذکر استثناهاى آن شرح مى دهد، مى فرماید: «هر کس که به هنگام مبارزه با دشمن پشت به آنها کند (مگر در صورتى که هدف کناره گیرى از میدان براى انتخاب یک روش جنگى بوده باشد و با به قصد پیوستن به گروهى از مسلمانان و حمله مجدّد)چنین کسى گرفتار غضب پروردگار خواهد شد» (وَمَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذ دُبُرَهُ اِلاّ مُتَحَرِّفًا لِقِتال اَوْ مُتَحَیِّزًا اِلى فِئَة فَقَدْ باءَ بِغَضَب مِنَ اللهِ).
همان گونه که مشاهده مى کنیم در این آیه دو صورت از مسأله فرار، استثناء شده که در ظاهر شکل فرار دارد اما در باطن شکل مبارزه و جهاد.
و در پایان آیه مى فرماید: نه تنها فرارکنندگان گرفتار خشم خدا مى شوند، بلکه «جایگاه آنها دوزخ و چه بد جایگاهى است» (وَمَأْویهُ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصیرُ).
در میان امتیازات فراوانى که على(علیه السلام) داشت و گاهى خودش به عنوان سرمشق براى دیگران به آن اشاره مى کند همین مسأله عدم فرار از میدان جهاد است آنجا که مى فرماید: فَاِنّى لَمْ اَفِرَّ مِنَ الزَّحْفِ قَطُّ وَلَمْ یُبارِزْنى اَحَدٌ اِلاّ سَقَیْتُ الاَْرْضَ مِنْ دَمِهِ»!: «من هیچ گاه از برابر انبوه دشمن فرار نکرم (با این که در طول عمرم در میدانهاى زیاد شرکت جستم) و هیچ کس در میدان جنگ با من روبرو نشد مگر این که زمین را از خونش سیراب کردم».
(آیه 17) سپس براى این که مسلمانان از پیروزى بدر مغرور نشوند و تنها بر نیروى جسمانى خودشان تکیه نکنند بلکه همواره دل و جان خود رابه یاد خدا و مددهاى او گرم و روشن نگاه دارند مى گوید: «این شما نبودید که دشمنان را در میدان بدر کشتید بلکه خداوند آنها را به قتل رساند» (فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلکِنَّ اللهَ قَتَلَهُمْ).
«و تو اى پیامبر ! نیز خاک و ریگ در صورت آنها نپاشیدى بلکه خدا پاشید» (وَما رَمَیْتَ اِذْ رَمَیْتَ وَلکِنَّ اللهَ رَمى).
در دنباله آیه اشاره به نکته مهم دیگرى مى کند و آن این که: میدان بدر یک میدان آزمایش براى مسلمانان بود «و خدا مى خواست مؤمنان را از سوى خود به وسیله این پیروزى امتحان خوبى کند» (وَلِیُبْلِىَ الْمُؤْمِنینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَنًا).
و با این جمله آیه را تمام مى کند که «خداوند هم شنوا و هم داناست» (اِنَّ اللهَ سَمیعٌ عَلیمٌ).
یعنى خدا صداى استغاثه پیامبر و مؤمنان را شنید و از صدق نیّت و اخلاص آنها آگاه و با خبر بود، و به همین دلیل همگى را مشمول لطف قرار داد و بر دشمن پیروز ساخت، و در آینده نیز خدا بر طبق نیّات و میزان اخلاص و اندازه پایمردى و استقامت مسلمانان با آنها رفتار خواهد کرد.
(آیه 18) در این آیه براى تأکید و تعمیم این موضوع مى فرماید: «سرنوشت مؤمنان و کافران و عاقبت کارشان همان بود که شنیدید» (ذلِکُم).
سپس به عنوان ذکر علت مى گوید: «خداوند نقشه هاى کافران را (در برابر مؤمنان) ضعیف و سست مى کند» تا نتوانند آسیبى به آنها و برنامه هایشان برسانند (وَاَنَّ اللهَ مُوهِنُ کَیْدِ الْکافِرینَ).
(آیه 19) بعد از پایان جنگ بدر آیه نازل شد و به مؤمنان چنین گفت: «اگر شما فتح و پیروزى مى خواهید، پیروزى به سراغ شما آمد و اگر (از مخالفت) خوددارى کنید، براى شما بهتر است; و اگر بازگردید، ما هم باز خواهیم گشت» (اِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جاءَکُمُ الْفَتْحُ وَاِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَاِنْ تَعُودُوا نَعُدْ).
«و جمعیت شما هرچند زیاد باشد، شما را (از یارى خدا) بى نیاز نخواهد کرد; و خداوند با مؤمنان است» ! (وَلَنْ تُغْنِىَ عَنْکُمْ فِئَتُکُمْ شَیْئًا وَلَوْ کَثُرَتْ وَاَنَّ اللهَ مَعَ الْمُؤْمِنینَ).
بنابراین که مخاطب در آیه مؤمنان باشند تفسیر آیه چنین است:
بعد از جنگ بدر ـچنانکه دیدیمـ میان بعضى از مسلمانان ضعیف الایمان بر سر تقسیم غنائم جنگى گفتگو واقع شد آیات آغاز سوره نازل گردید و آنها را توبیخ کرد و غنایم را در بست در اختیار پیامبر گذارد، و او هم بطور مساوى در میان مسلمانان تقسیم کرد سپس براى تعلیم و تربیت مؤمنان، حوادث جنگ بدر را به یاد آنها آورد که چگونه خداوند آنها را در برابر یک گروه نیرومند پیروز کرد.
این آیه نیز همان مطلب را دنبال مى کند که اگر شما مسلمانان از خداوند تقاضاى فتح و پیروزى کردید خدا دعاى شما را مستجاب کرد و پیروز شدید.
و اگر از اعتراض و گفتگو در برابر پیامبر(صلى الله علیه وآله) خوددارى کنید به سود شماست.
و اگر به همان روش اعتراض آمیز خود باز گردید ما هم باز مى گردیم و شما را در چنگال دشمن تنها رها مى سازیم، و جمعیت شما هرچند زیاد هم باشد بدون یارى خدا کارى از پیش نخواهید برد و خداوند با مؤمنان راستین و مطیع فرمان او و پیامبرش مى باشد.
