(آیه 116) براى تکمیل بحثهاى گذشته در این آیه و آیه بعد یک اصل اساسى اجتماعى که ضامن نجات جامعه ها از تباهى است مطرح شده است، و آن این که در هر جامعه اى تا زمانى که گروهى از اندیشمندان متعهد و مسؤول وجود دارد که در برابر مفاسد ساکت نمى نشینند، و به مبارزه بر مى خیزند، و رهبرى فکرى و مکتبى مردم را در اختیار دارند این جامعه به تباهى و نابودى کشیده نمى شود.
اما آن زمان که بى تفاوتى و سکوت در تمام سطوح حکمفرما شد و جامعه در برابر عوامل فساد بى دفاع ماند، فساد و به دنبال آن نابودى حتمى است.
لذا ضمن اشاره به اقوام پیشین که گرفتار انواع بلاها شدند، مى گوید: «چرا در قرون و امتها و اقوام قبل از شما نیکان و پاکان قدرتمند و صاحب فکرى نبودند که از فساد در روى زمین جلوگیرى کنند» (فَلَوْلا کانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ اُولُوا بَقِیَّة یَنْهَونَ عَنِ الْفَسادِ فِى الاَْرْضِ).
نقش «اولوا بقیّة» در بقاى جوامع آنقدر حساس است که باید گفت: بدون آنها حق حیات از آنان سلب مى شود و این همان چیزى است که آیه فوق به آن اشاره دارد.
بعد به عنوان استثناء مى گوید: «مگر افراد اندکى از آنان که آنها را نجات دادیم» (اِلاّ قَلیلا مِمَّنْ اَنْجَیْنامِنْهُمْ).
این گروه اندک هر چند امر به معروف و نهى از منکر داشتند، اما مانند لوط و خانواده کوچکش و نوح و ایمان آورندگان محدودش و صالح و تعداد کمى که از او پیروى کرده بودند، آنچنان کم و اندک بودند که توفیق بر اصلاح کلى جامعه نیافتند.
«وبه هر حال ستمگران (که اکثریت این جامعه هارا تشکیل مى دادند) به دنبال ناز و نعمت و عیش و نوش رفتند و آنچنان مست باده غرور و تنعم و لذات شدند که) دست به انواع گناهان زدند» (وَاتَّبَعَ الَّذینَ ظَلَمُوا ما اُتْرِفُوا فیهِ وَکانُوا مُجْرِمینَ.
این تنعم و تلذذ بى قید و شرط سرچشمه انواع انحرافاتى است که در طبقات مرفّه جامعه ها بهوجود مى آید، چرا که مستى شهوت، آنهارااز پرداختن به ارزشهاى اصیل انسانى ودرک واقعیتهاى اجتماعى باز مى دارد و غرق عصیان و گناه مى سازد.
(آیه 117) سپس براى تأکید این واقعیت، اضافه مى فرماید: این که مى بینى خداوند این اقوام را به دیار عدم فرستاد به خاطر آن بود که مصلحانى در میان آنها نبودند «و چنین نبود که پروردگارت آبادیها را به ظلم و ستم نابود کند در حالى که اهلش در صدد اصلاح بوده باشند» (وَما کانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرى بِظُلْم وَاَهْلُها مُصْلِحُونَ).
یعنى، هرگاه جامعه اى ظالم بود اما به خود آمده و در صدد اصلاح باشد چنین جامعه اى مى ماند، ولى اگر ظالم بود و در مسیر اصلاح و پاکسازى نبود، نخواهد ماند.
(آیه 118) در این آیه به یکى از سنن آفرینش که در واقع زیربناى سایر مسائل مربوط به انسان است اشاره شده و آن مسأله اختلاف و تفاوت در ساختمان روح و جسم و فکر و ذوق و عشق انسانها، و مسأله آزادى اراده و اختیار است.
مى فرماید: «اگر خدا مى خواست، همه مردم را «امت واحده» قرار مى داد (ولى خداوند چنین کارى را نکرده) و همواره انسانها با هم اختلاف دارند» (وَلَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النّاسَ اُمَّةً واحِدَةً وَلا یَزالُونَ مُخْتَلِفینَ).
تا کسى تصور نکند تأکید و اصرار پروردگار در اطاعت فرمانش دلیل بر این است که او قادر بر این نبود که همه آنها را در مسیر ایمان ویک برنامه معین قرار دهد.
ولى نه چنین ایمانى فایده اى داشت، و نه چنان اتحاد و هماهنگى، ایمان اجبارى که از روى انگیزه هاى غیرارادى برخیزد، نه دلیل بر شخصیت است و نه وسیله تکامل، و نه موجب پاداش و ثواب.
اصولا ارزش و امتیاز انسان و مهمترین تفاوت او با موجودات دیگر داشتن همین موهبت آزادى اراده و اختیار است، همچنین داشتن ذوقها و سلیقه ها و اندیشه هاى گوناگون و متفاوت که هرکدام بخشى از جامعه را مى سازد، و بعدى از ابعاد آن را تأمین مى کند.
از طرفى هنگامى که آزادى اراده آمد، اختلاف در انتخاب عقیده و مکتب، طبیعى است.
(آیه 119) لذا در این آیه مى فرماید: مردم در پذیرش حق با هم اختلاف دارند «مگر، کسى را که پروردگارت رحم کند» ! (اِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ).
ولى این رحمت الهى مخصوص گروه معینى نیست، همه مى توانند ـبه شرط این که بخواهندـ از آن استفاده کنند «و (خداوند) براى همین پذیرش رحمت آنها را آفرید» (وَلِذلِکَ خَلَقَهُمْ).
آنها که بخواهند در زیر این چتر رحمت الهى قرار بگیرند راه براى آنها باز است رحمتى که از طریق تشخیص عقل و هدایت انبیاء و کتب آسمانى به همه مردم افاضه شده است.
و هرگاه از این رحمت و موهبت استفاده کنند درهاى بهشت و سعادت جاویدان به روى آنها گشوده خواهد شد.
در غیر این صورت «فرمان خدا صادر شده است که جهنم را از سرکشان و طاغیان جن و انس پر مى کنم» (وَتَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لاََمْلاََنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنّاسِ اَجْمَعینَ).
