در آیات گذشته دیدیم که مشرکان مى خواستند از طریق وسوسه هاى گوناگون در پیامبر(صلى الله علیه وآله) نفوذ کنند و او را از جاده مستقیم خویش منحرف سازند که لطف الهى به یارى پیامبر(صلى الله علیه وآله) آمد و نقشه هاشان نقش بر آب شد.
به دنبال آن ماجرا طرح دیگرى براى خنثى کردن دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله)ریختند، و آن این که او را از زادگاهش به نقطه اى که احتمالاً نقطه خاموش و دورافتاده اى بود تبعید کنند که آن هم به لطف پروردگار خنثى شد.
آیه مى گوید: «و نزدیک بود آنها تو را از این سرزمین با نقشه و تحریک ماهرانه و حساب شده اى خارج سازند» (وَاِنْ کادُوا لَیَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ الاَْرْضِ لِیُخْرِجُوکَ مِنْها).
سپس قرآن به آنها هشدار مى دهد که: «و هرگاه چنین مى کردند (گرفتار مجازات سخت الهى شده و) پس از تو، جز مدت کمى باقى نمى ماندند» (وَاِذًا لا یَلْبِثُونَ خِلافَکَ اِلاّ قَلیلاً). و به زودى نابود مى شدند زیرا این گناه بسیار عظیمى است که مردم، رهبر دلسوز و نجات بخششان را، از شهر خود بیرون کنند، و به این ترتیب بزرگترین نعمت الهى را کفران نمایند، چنین جمعیتى دیگر حق حیات نخواهند داشت و مجازات نابودکننده الهى به سراغشان خواهد آمد.
(آیه 77) این تنها مربوط به مشرکان عرب نیست: «این سنّت (ما در مورد)پیامبرانى است که پیش از تو فرستادیم و هرگز براى سنّت ما تغییر و دگرگونى نخواهى یافت» (سُنَّةَ مَنْ قَدْ اَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَلاتَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْویلاً).
این سنت از یک منطق روشن سرچشمه مى گیرد و آن این که چنین قوم ناسپاسى که چراغ هدایت خود را مى شکنند سنگر نجات خویش را ویران مى کنند. آرى! چنین قومى دیگر لایق رحمت الهى نیستند، و مجازات آنها را فرا خواهد گرفت، و مى دانیم خداوند تبعیضى در میان بندگانش قائل نیست، یعنى در مقابل اعمال یکسان مجازات یکسان قائل مى شود.
و این است معنى عدم تخلف سنّتهاى پروردگار.
(آیه 78) در تعقیب آیات گذشته که از توحید و شرک، و سپس وسوسه ها و توطئه هاى مشرکان بحث مى کرد، در اینجا به مسأله نماز و توجه به خدا و نیایش مى پردازد، که عامل مؤثرى براى مبارزه با شرک است، و وسیله اى براى طرد هرگونه وسوسه شیطانى از دل وجان آدمى.
نخست مى گوید: «نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکى شب [=نیمه شب] برپادار; و همچنین قرآن فجر [=نماز صبح] را، چرا که قرآن فجر، مشهود (فرشتگان شب و روز) است! (اَقِمِ الصَّلوةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ اِلى غَسَقِ اللَّیْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ اِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُودًا).
از این تعبیر به خوبى روشن مى شود که بهترین موقع براى اداى نماز صبح همان لحظات آغاز طلوع فجر است.
آیه فوق از آیاتى است که اشاره اجمالى به وقت نمازهاى پنجگانه مى کند، و با انضمام به سایر آیات قرآن در زمینه وقت نماز است و روایات فراوانى که در این رابطه وارد شده، وقت نمازهاى پنجگانه دقیقاً مشخص مى شود.
(آیه 79) بعد از ذکر نمازهاى فریضه پنجگانه اضافه مى کند: «و پاسى از شب را (از خواب برخیز و) قرآن (و نماز) بخوان» (وَمِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِه).
مفسران معروف اسلامى این تعبیر را اشاره به نافله شب که در فضیلت آن روایات بى شمارى وارد شده است دانسته اند.
سپس مى گوید: «این یک وظیفه اضافى (علاوه بر نمازهاى فریضه) براى توست» (نافِلَةً لَکَ).
بسیارى این جمله را دلیل بر آن دانسته اند که نماز شب بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) واجب بوده است.
به هر حال در پایان آیه نتیجه این برنامه الهى روحانى و صفابخش را چنین بیان مى کند:«امید است پروردگارت تو را به مقامى درخورِ ستایش برانگیزد»! (عَسى اَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقامًا مَحْمُودًا).
بدون شک «مقام محمود» مقام بسیار برجسته اى است که ستایش برانگیز است. و از آنجا که این کلمه به طور مطلق آمده، شاید اشاره به این باشد که ستایش همگان را از اولین و آخرین متوجه تو مى کند.
روایات اسلامى، «مقام محمود» را به عنوان مقام «شفاعت کبرى» تفسیر کرده است، چرا که پیامبر(صلى الله علیه وآله) بزرگترین شفیعان در عالم دیگر است و آنها که شایسته شفاعت باشند، مشمول این شفاعت بزرگ خواهند شد.
