در تکمیل بحث آیات گذشته که سخن از برنامه هاى مختلف مشرکان و کفّار در میان بود، در اینجا به گروهى دیگر از کفار یعنى، «مرتدین» و بازگشت کنندگان از اسلام اشاره مى کند، مى گوید: «کسانى که بعد از ایمان کافر شوند ـبه جز آنها که تحت فشار و اجبار اظهار کفر کرده اند در حالى که قلبشان مملو از ایمان استـ آرى چنین اشخاصى که سینه خود را براى پذیرش کفر گشوده اند غضب خدا بر آنهاست و عذاب عظیمى در انتظارشان» (مَنْ کَفَرَ بِاللهِ مِنْ بَعْدِ ایمانِه اِلاّ مَنْ اُکْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالاْیمانِ وَلکِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْکُفْرِ صَدْرًا فَعَلَیْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللهِ وَلَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ).
در واقع در اینجا اشاره به دو گروه از کسانى است که بعد از پذیرش اسلام راه کفر را پیش مى گیرند.
نخست آنها که در چنگال دشمنان بى منطق گرفتار مى شوند و تحت فشار و شکنجه آنها اعلام بیزارى از اسلام و وفادارى به کفر مى کنند، در حالى که آنچه مى گویند تنها با زبان است و قلبشان مالامال از ایمان مى باشد، این گروه مسلماً مورد عفوند، بلکه اصلا گناهى از آنها سر نزده است، این همان «تقیه» مجاز است که براى حفظ جان و ذخیره کردن نیروها براى خدمت بیشتر در راه خدا در اسلام مجاز شناخته شده است.
گروه دوم کسانى هستند که به راستى دریچه هاى قلب خود را به روى کفر و بى ایمانى مى گشایند، و مسیر عقیدتى خود را به کلى عوض مى کنند، اینها هم گرفتار غضب خدا و هم «عذاب عظیم» او مى شوند. چرا که این عمل موجب تزلزل جامعه اسلامى مى گردد و یک نوع قیام بر ضد رژیم و حکومت اسلامى محسوب مى شود و غالباً دلیل بر سوءنیت است، و سبب مى شود که اسرار جامعه اسلامى به دست دشمنان افتد.
(آیه 107) این آیه دلیل مرتد شدن آنها را چنین بازگو مى کند: «این به خاطر آن است که آنها زندگى دنیا را بر آخرت ترجیح دادند» و به همین جهت بار دیگر در طریق کفر گام نهادند (ذلِکَ بِاَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَیوةَ الدُّنْیا عَلَى الاْخِرَةِ).
«و خداوند قوم کافر را (که در کفر و انکار اصرار مىورزند) هدایت نمى کند» (وَاَنَّ اللهَ لا یَهْدِى الْقَوْمَ الْکافِرینَ).
و بطور خلاصه هنگامى که آنها اسلام آوردند، موقتاً پاره اى از منافع مادیشان به خطر افتاد، و از آنجا که به دنیا عشق مىورزیدند از ایمان خود پشیمان گشتند و مجدداً به سوى کفر بازگشتند.
بدیهى است چنین جمعیتى که از درون وجودشان کششى به سوى ایمان نیست، مشمول هدایت الهى نمى شوند.
(آیه 108) این آیه دلیل عدم هدایت آنها را چنین شرح مى دهد: «آنها کسانى هستند که خدا بر قلب و گوش و چشمشان مهر نهاده» آن چنان که از دیدن و شنیدن و درک حق محروم مانده اند (اُولئِکَ الَّذینَ طَبَعَ اللهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَاَبْصارِهِمْ).
و روشن است «چنین افرادى (با از دست دادن تمام ابزار شناخت) غافلان واقعى هستند» (اُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ). زیرا اعمال خلاف و انواع گناهان آثار سوئى روى حس تشخیص و درک انسان مى گذارد و سرانجام کارش به جایى مى رسد که دریچه روح او به روى همه حقایق بسته مى شود.
(آیه 109) در این آیه نتیجه کار آنها چنین ترسیم شده است: «ناچار و قطعاً آنها در آخرت زیانکارانند» (لا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِى الاْخِرَةِ هُمُ الْخاسِرُونَ).
چه زیان و خسرانى از این بدتر که انسان همه امکانات لازم را براى هدایت و سعادت جاویدان در دست داشته باشد، و بر اثر هوى و هوس همه این سرمایه ها را از دست بدهد.
(آیه 110) و از آنجا که در برابر دو گروه گذشته یعنى آنها که تحت فشار دشمن کلمات کفرآمیز را به عنوان «تقیه» بیان کردند و آنها که با تمام میل به کفر بازگشتند، گروه سومى وجود دارند که همان فریب خوردگانند.
این آیه به وضع آنها اشاره کرده، مى گوید: سپس پروردگار تو نسبت به کسانى که بعد از فریب خوردن (به ایمان بازگشتند و) هجرت کردند، سپس جهاد کردند و در راه خدا استقامت نمودند; پروردگارت، بعد از انجام این کارها، بخشنده و مهربان است» و آنها را مشمول رحمت خود مى سازد (ثُمَّ اِنَّ رَبَّکَ لِلَّذینَ هاجَرُوا مِنْ بَعْدِ ما فُتِنُوا ثُمَّ جاهَدُوا وَصَبَرُوا اِنَّ رَبَّکَ مِنْ بَعْدِها لَغَفُورٌ رَحیمٌ).
این آیه دلیل روشنى است براى قبول توبه مرتد ملّى.
(آیه 111) سرانجام به عنوان یک هشدار عمومى مى گوید: «به یاد آورید روزى را که هر کس (در فکر خویشتن است و تنها) به دفاع از خود بر مى خیزد» تا خود را از عذاب و مجازات دردناکش رهایى بخشد (یَوْمَ تَأْتى کُلُّ نَفْس تُجادِلُ عَنْ نَفْسِها).
ولى این دست و پاها بیهوده است; «و (در آنجا) نتیجه اعمال هر کسى بى کم و کاست به او داده مى شود» (وَتُوَفّى کُلُّ نَفْس ما عَمِلَتْ).
«و به آنها ظلم نخواهد شد» (وَهُمْ لا یُظْلَمُونَ).
